Akademia polskiego filmu

Uwzględniona w programie Akademii Polskiego Filmu Mogiła Nieznanego Żołnierza Ryszarda Ordyńskiego (1927), oparta na powieści Andrzeja Struga pod tym samym tytułem, to najgłośniejszy film niemy ze zdjęciami Antoniego Wawrzyniaka, obok Pana Tadeusza (1928) tego samego reżysera oraz Gwiaździstej eskadry (1930) przyszłego twórcy Zakazanych piosenek Leonarda Buczkowskiego. Ten ostatni film został później udźwiękowiony i ponownie wprowadzony na ekrany.

Współautorem zdjęć do adaptacji poematu Adama Mickiewicza był Janusz Wasung, zaś do Gwiaździstej eskadry – opowieści o lotnikach amerykańskich w służbie armii polskiej w latach 1918-1920 – Albert Wywerka. Po 2000 roku Filmoteka Narodowa zrekonstruowała cyfrowo Mogiłę Nieznanego Żołnierza i Pana Tadeusza, uzupełniając drugi z tych filmów nowo odnalezionymi fragmentami. Obydwa są nadal niekompletne. Gwiaździsta eskadra nie dochowała się do naszych czasów.

Wawrzyniak zapewne nieprzypadkowo został autorem zdjęć do Mogiły Nieznanego Żołnierza. Bogate doświadczenie frontowe z lat 1914-1920 pomogło operatorowi w realistycznych scenach masowych ukazać chaos i grozę wojny, a zwłaszcza rewolucji bolszewickiej.  Sceny te są energiczne i ekspresyjne wizualnie, mimo że filmowano je przeważnie nieruchomą kamerą (podobnie jak niemal cały film, w którym trafia się tylko kilka efektownych ujęć wykonanych z jazdy).

Antoni Wawrzyniak urodził się 13 czerwca 1893 roku w Warszawie. Po ukończeniu sześciu klas gimnazjalnych i kursów mechaniki samochodowej odbył – w 1913 roku – półroczną praktykę operatorską w paryskiej wytwórni filmowej Pathé, którą ukończył z dyplomem operatora filmowego. Po powrocie do kraju, aż do wybuchu pierwszej wojny światowej, pracował jako operator w przodującej wówczas wytwórni filmowej Sfinks, gdzie w latach 1909-1912 był zatrudniony jako kinooperator. Kiedy działania wojenne dobiegły końca, został kinooperatorem w wytwórni Lux, zaś po wojnie polsko-bolszewickiej, od 1921 roku, działał w wytwórniach Argus i Polfilma.

Wawrzyniak zadebiutował jako autor zdjęć do filmu Zygmunta Wesołowskiego Skrzydlaty Zwycięzca (1924, produkcja: Aero-Film, współpraca operatorska: Zygmunt Mayflauer), który dziś – gdyby się odnalazł – przypuszczalnie zyskałby miano kontrowersyjnego, gdyż jego pozytywnym bohaterem był konstruktor broni masowej zagłady (tytułowego Skrzydlatego Zwycięzcy – torpedy wypełnionej śmiercionośnym gazem). Broń ta wszakże została wykorzystana w celu obrony Polski, a więc z pobudek patriotycznych.

Współcześni ocenili pracę operatorów w Skrzydlatym Zwycięzcy dość wysoko. Już tu Wawrzyniak objawił umiejętność robienia filmowych zdjęć lotniczych, z lotu ptaka; z czasem został uznany za najlepszego specjalistę w tej dziedzinie w polskim kinie międzywojennym. Znacznie lepiej przyjęto jednak pierwsze zdjęcia zrobione przez niego samodzielnie. Wręcz uświetnił on nimi dramat sensacyjny utalentowanego aktora, scenarzysty i reżysera Wiktora Biegańskiego Wampiry Warszawy (1925). Biegański zaangażował więc Wawrzyniaka do swoich kolejnych filmów: Orlęcia (1927, efektowne zdjęcia lotnicze i plenerów tatrzańskich), Maratonu polskiego (1927, współautor zdjęć: Albert Wywerka) oraz Kobiety, która grzechu pragnie (1929, współautor zdjęć: Seweryn Steinwurzel).

W okresie kina niemego Antoni Wawrzyniak współpracował także z reżyserem Kazimierzem Czyńskim – m.in. przy filmach Ku wyżynom (1926) i Martwy węzeł (1927). Żaden z nich się nie zachował, ale oba mogły wystawić Wawrzyniakowi dobre świadectwo jako autorowi zdjęć plenerowych: warszawskich Bielan i Wawelu w pierwszym, zamku książąt mazowieckich w Czersku – w drugim.

Za zaszczyt Wawrzyniak mógł sobie poczytywać zaangażowanie go w latach 1927 i 1928 jako współautora zdjęć dwóch filmów zagranicznych, realizowanych częściowo w Polsce.

Niemniej największym osiągnięciem artystycznym Antoniego Wawrzyniaka – nie tylko
z czasów filmu niemego, lecz w całym dorobku twórczym – pozostanie Pan Tadeusz. Dzięki umiejętnemu wykorzystaniu plenerów, widowiskowemu sfilmowaniu scen masowych, ale też subtelnemu operowaniu oświetleniem we wnętrzach i scenach kameralnych Wawrzyniakowi i Wasungowi udało się ożywić z założenia ilustracyjną koncepcję przeniesienia na ekran ilustracji Michała Elwiro Andriollego do lwowskiego wydania Pana Tadeusza z 1881 roku.

W polskim międzywojennym kinie dźwiękowym Wawrzyniak powrócił do współpracy z reżyserem Gwiaździstej eskadry Leonardem Buczkowskim, czego owocem był film o nafciarzach Szyb L-23 (1932). Ponadto zrobił zdjęcia np. do tak popularnych komedii, jak: Romeo i Julcia Jana Nowiny-Przybylskiego (1932), Sto metrów miłości, autorstwa najbardziej zapracowanego reżysera tamtej epoki – Michała Waszyńskiego (1932; kamerę ustawiono na boisku i pływalni Warszawskiego Klubu Sportowego Legia), 12 krzeseł Maca Fricia i Waszyńskiego (1933; koprodukcja polsko-czechosłowacka, udana adaptacja powieści Ilii Ilfa i Jewgienija Pietrowa pod tym samym tytułem) oraz Parada rezerwistów Waszyńskiego (1934). Był to ostatni film w karierze Wawrzyniaka przed drugą wojną światową.

Ten niewątpliwie utalentowany operator, w większym stopniu jednak doskonały rzemieślnik niż wybitny artysta, ustąpił miejsca młodszym kolegom po fachu, odważniej przełamującym szablony estetyczne i techniczne w fotografii filmowej: Jakubowi Joniłowiczowi, Stanisławowi Lipińskiemu czy Stanisławowi Wohlowi.

Podczas wojny Antoni Wawrzyniak, mając bogate doświadczenie w zakresie zdjęć do filmów dokumentalnych, zdobyte w okresie międzywojennym (m.in.: Lot kapitana Orlińskiego nad Tatrami, przypuszczalnie we własnej reżyserii, 1927; Gdańsk w cieniu swastyki Mariana Fuksa, 1933; Konie w Polsce Romana Banacha, 1938), zasilił ekipy operatorskie dokumentów wojennych (specjalnych wydań Polskiej Kroniki Filmowej) wybitnego reżysera Jerzego Bossaka – Bitwy o Kołobrzeg (1945) i Zagłady Berlina (1945).

Za ciekawostkę w karierze Wawrzyniaka można uznać fakt, że robił on zdjęcia do Orłów i sokołów Janusza Stara (1945), które mogłyby się stać pierwszym polskim filmem fabularnym po drugiej wojnie światowej. Realizacja została jednak przerwana na etapie montażu i palma pierwszeństwa przypadła Zakazanym piosenkom Leonarda Buczkowskiego (1946).

Antoni Wawrzyniak zmarł w Łodzi 6 września 1954 roku, w następstwie wypadku samochodowego. W latach 50. XX w. udzielał się w Polskiej Kronice Filmowej, ale przede wszystkim pracował w łódzkiej Wytwórni Filmów Oświatowych jako autor lub współautor zdjęć krótkometrażowych filmów znanych dokumentalistów, głównie Macieja Sieńskiego i Stanisława Urbanowicza, choć również sławnego potem reżysera fabularnych filmów o dzieciach – Janusza Nasfetera.

Andrzej Bukowiecki

Główne źródło: Jerzy Maśnicki, Kamil Stepan, Pleograf. Słownik biograficzny filmu polskiego 1896-1939,  Staromiejska Oficyna Wydawnicza, Kraków 1996.