Akademia polskiego filmu

Objawienie w polskiej sztuce operatorskiej obrazu filmowego z początków lat 70. XX w. Zdjęcia Jana Hesse do czarno-białego filmu telewizyjnego Krzysztofa Zanussiego Za ścianą (1971) oraz do dwóch barwnych debiutów kinowych – Ocalenia Edwarda Żebrowskiego (1972) i uwzględnionego w programie Akademii Polskiego Filmu Palca bożego Antoniego Krauzego (1973) – należą do największych osiągnięć realistycznej fotografii filmowej.

Jan Hesse urodził się 2 grudnia 1938 roku w Łodzi. Tam też, w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej i Filmowej, ukończył studia (1965) i obronił dyplom (1967) na Wydziale Operatorskim. Jego pracą dyplomową były zdjęcia czarno-białe do głośnej, również dyplomowej, etiudy studenckiej Krzysztofa Zanussiego Śmierć prowincjała (1966). Ich autor do dziś ceni sobie ten film najwyżej z całego swojego dorobku operatorskiego.

Hesse jeszcze studiował, gdy jego nazwisko pojawiło się pod hasłem „współpraca operatorska″ w napisach innej słynnej etiudy studenckiej – Ronda Janusza Majewskiego, ze zdjęciami Witolda Leszczyńskiego (1958). Później ta sama funkcja przypadła Janowi Hesse na planie pięknego pod względem kolorystycznym Lokisa tegoż reżysera (1970; zdjęcia: Stefan Matyjaszkiewicz) i kilku innych filmów.

Hesse kontynuował współpracę z Zanussim jako operator kamery jego debiutu pełnometrażowego – sfotografowanej w bliskim sobie stylu realistycznym, choć czarno-białej, Struktury kryształu (1969; zdjęcia: Stefan Matyjaszkiewicz) i jego pierwszego filmu barwnego – Życia rodzinnego (1970; zdjęcia: Witold Sobociński), w którym obraz był już zdecydowanie bardziej kreacyjny.

Hesse prowadził kamerę również na planie telewizyjnej Szansy Edwarda Żebrowskiego (1970) i dramatu wojennego Andrzeja Jerzego Piotrowskiego Zasieki (1973, prem. 1983; w obu przypadkach zdjęcia: Stefan Matyjaszkiewicz).

Jako autor zdjęć Jan Hesse zadebiutował krótkometrażowym dokumentem Andrzeja Brzozowskiego Salome (1968), ukazującym Pantomimę Wrocławską Henryka Tomaszewskiego. Z tym samym reżyserem pracował następnie przy pięknej impresji dokumentalnej o pracy kowala pt. Ile trzeba czasu, żeby zrobić podkowę (1970).

Debiutem fabularnym był średniometrażowy film telewizyjny Zanussiego Za ścianą (1971). Tę kameralną opowieść o dwojgu ludzia sąsiadujących ze sobą przez ścianę, lecz mimo to niemogących nawiązać trwałego porozumienia (aktorzy: Maja Komorowska, Zbigniew Zapasiewicz), zarejestrowano kamerą z ręki. Dzięki temu podniosła się temperatura emocjonalna zbliżeń twarzy i dialogów, na których opierała się narracja.

Po Za ścianą, które było jednym z największych przebojów w historii polskiej telewizji (wielokrotne emisje na życzenie telewidzów), Hesse sfotografował kolejny telewizyjny średni metraż Krzysztofa Zanussiego – barwny film Rola (Polska/RFN, 1971). Daniel Olbrychski wcielał się w nim w postać aktora, który tylko po to odwiedzał sędziwego ojca (Jan Kreczmar), by podpatrzeć jego starcze odruchy i wykorzystać je w roli, jaką miał zagrać.

Ocaleniem Edwarda Żebrowskiego (1972) Jan Hesse zadebiutował jako autor zdjęć po raz trzeci, tym razem już do pełnometrażowej fabuły kinowej. Bohaterami filmu (główną postać kreował Zbigniew Zapasiewicz) byli ludzie hospitalizowani. Zdjęcia zrealizowano we wnętrzach naturalnych jednego ze szpitali warszawskich. „Pokazałem je po prostu tak, jak wyglądały w rzeczywistości, ale nie siliłem się na hiperrealizm″ – powiedział Jan Hesse specjalnie dla Akademii Polskiego Filmu. Wiernie oddał przygnębiającą atmosferę szpitalną i całą gamę minorowych nastrojów, w jakie za dnia lub w nocy popadli cierpiący pacjenci, zmagający się z bólem, samotnością i poczuciem, że być może zbliża się kres ich życia.

Palec boży Antoniego Krauzego (1973) potwierdził niezwykłą zdolność Jana Hesse do chwytania w obiektyw autentyzmu filmowanych realiów. W wypowiedzi dla APF zwierzył się: „Chciałem, żeby w tym filmie PRL aż śmierdział, żeby widzowie ujrzeli ciemnawą, brudną materię. W tym celu nie doświetlałem  negatywu barwnego o pół wartości przesłony″.

Efekty, o jakich mówi Hesse, widać najlepiej w sekwencji, w której bohater Palca bożego, Tadeusz Kasprzak (Marian Opania), niedoszły student aktorstwa w szkole teatralnej, wizytuje chór w prowincjonalnej świetlicy, a potem rozmawia z akordeonistą w obskurnej stacyjce.

W Palcu bożym kamera niemal nieustannie towarzyszy bohaterowi. Widać w zdjęciach ponadto, a tym samym w inscenizacji, intensywne wykorzystanie modnego w kinie przełomu lat 60. i 70. XX w. obiektywu o zmiennej ogniskowej (transfokatora). Są tu też oryginalne kompozycje kadru: np. w jednej z wczesnych scen filmu, rozgrywającej się w garderobie teatralnej, z prawej strony ekranu widzimy rzeczywisty obraz starszego aktora, z lewej zaś – odbicie rozmawiającego z nim Tadeusza w lustrze garderobianym.

Spośród późniejszych produkcji, w których jako autor zdjęć uczestniczył Jan Hesse, na szczególną uwagę zasługują filmy Janusza Zaorskiego Chleba naszego powszedniego (1974, TV) i Awans (1974) oraz Andrzeja Jerzego Piotrowskiego Wyjazd służbowy (TV 1975) i Wielki układ (1976; współautor zdjęć: Andrzej Ramlau), a także głośny serial Grzegorza Warchoła Życie Kamila Kuranta (1982).

Jan Hesse wykładał sztukę operatorską na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Andrzej Bukowiecki