Akademia polskiego filmu

Podobnie jak bracia Adolf i Władysław Forbertowie czy Stanisław Wohl, pracę w kinematografii rozpoczął w okresie międzywojennym, nie odłożył kamery podczas okupacji hitlerowskiej i odegrał istotną rolę w pierwszych powojennych dziesięcioleciach kina polskiego.

Seweryn Kruszyński urodził się 12 czerwca 1911 roku w Monastyru na Ukrainie. Początkowo był praktykantem w warsztacie sprzętu filmowego, a od 1931 roku – asystentem operatora. W latach 1934-1939 łączył obie funkcje w najbardziej liczących się wówczas wytwórniach filmowych w Polsce – Sfinksie i Falandze. Wraz ze Stanisławem Lipińskim i Sewerynem Steinwurzelem zrobił zdjęcia do Parady Warszawy Konrada Toma (1937) – filmu poniekąd i fabularnego, i dokumentalnego, na który złożyły się występy popularnych warszawskich artystów kabaretowych. Kruszyński i Stanisław Wohl byli operatorami dokumentu Polowanie w Białowieży (1939).

Jako autor (ściśle: współautor) zdjęć do filmu w pełni fabularnego Kruszyński zadebiutował, u boku ich drugiego współautora – Stanisława Lipińskiego, Inżynierem Szerudą Józefa Lejtesa. Wskutek wybuchu wojny film nie ukazał się na ekranach.

W czasie okupacji Kruszyński pracował w hitlerowskiej organizacji Propagandamittel Vertiebsgesellschaft, ale jednocześnie służył w Armii Krajowej. Jako jej żołnierz był związany z Referatem Foto-Filmowym Wydziału Propagandy Mobilizacyjnej Rój. Należał do grupy operatorów, którą kierował Antoni Bohdziewicz, filmującej przebieg walk w powstaniu warszawskim (w Śródmieściu). Powstańcze materiały filmowe, m.in. Kruszyńskiego, złożyły się na trzy kroniki pod wspólnym tytułem Warszawa walczy!, wyświetlane w sierpniu 1944 w kinie Palladium w Warszawie.

Od 1945 roku Seweryn Kruszyński był operatorem Polskiej Kroniki Filmowej i filmów dokumentalnych. Do fabuły powrócił filmem Stanisława Wohla i Józefa Wyszomirskiego Dwie godziny (1946), który w treści, a przede wszystkim w ekspresjonistycznej formie, odbiegał od schematyzmu, toteż premierę miał dopiero w czasach politycznej odwilży, w  roku 1957. Autorem zdjęć był Wohl, nazwisko Kruszyńskiego umieszczono w napisach czołowych pod hasłem „współpraca operatorska″. W Jasnych Łanach Eugeniusza Cękalskiego (1947) – pierwszym polskim filmie powojennym o tematyce współczesnej – obaj byli autorami zdjęć.

Z Mieczysławem Verocsym Kruszyński zrobił zdjęcia do pierwszej polskiej komedii powojennej – Skarbu Leonarda Buczkowskiego (1948), zaś z Adolfem Forbertem – do drugiego, obok Dwóch godzin, filmu z tamtej epoki, który nie wszedł na ekrany z powodu odstępstw od schematów ideologicznych i estetycznych: dramatu psychologicznego Bozivoja Zemana Powrót (1948, inny  tytuł: Ślepy tor, prem. 1991).

W następnej dekadzie dwie najważniejsze pozycje w dorobku Seweryna Kruszyńskiego to Przygoda na Mariensztacie Leonarda Buczkowskiego (1953, współautor zdjęć: Franciszek Fuchs) – pierwszy polski pełnometrażowy film barwny, oraz dyptyk Jerzego Kawalerowicza Celuloza (1953)/Pod gwiazdą frygijską (1954). Obie znalazły się w programie Akademii Polskiego Filmu. W Przygodzie na Mariensztacie – komedii o brygadach murarskich odbudowujących Warszawę, mimo jej propagandowego optymizmu i filmowania na dalekim od wiernego odtwarzania barw negatywie Agfacolor, zdjęcia okazały się w miarę realistyczne, zwłaszcza we wnętrzach.

Celuloza i Pod gwiazdą frygijską to kolejne filmy, w których kino polskie zaczęło ostrożnie odchodzić od dogmatów ideologicznych stalinizmu i równoważyć socrealizm, a więc idealizację rzeczywistości – realizmem. Krytyka dostrzegła w nich rzetelne odwzorowanie, przynajmniej w warstwie wizualnej, zarówno krajobrazu wsi polskiej z okresu międzywojennego, jak i przemysłowego pejzażu wokół fabryki celulozy we Włocławku. Nieprzypadkowo zatem Kruszyński został autorem zdjęć do dyptyku Kawalerowicza, gdyż bardzo przydatne były jego, wówczas już pokaźne, doświadczenia zebrane podczas realizacji filmów dokumentalnych.

Jeszcze bardziej zbliżyły Kruszyńskiego do realizmu kolejne filmy Buczkowskiego, zwłaszcza dramat wojenny Orzeł (1958), który można uznać za największe osiągnięcie artystyczne tego operatora, a także wcześniejsza Sprawa pilota Maresza (1955), w której ponadto w sposób bardzo powściągliwy posłużył się kolorem, co wówczas było rzadkością nie tylko w polskich filmach barwnych.

Biorąc pod uwagę to, że Kruszyński współpracował z Buczkowskim także przy Pierwszym starcie (1950) i Deszczowym lipcu (1957), można mówić o jednym z pierwszych duetów reżysersko-operatorskich w kinematografii polskiej. 

W latach 1962-1976 Seweryn Kruszyński pracował w Wytwórni Filmowej Czołówka. Zrobił zdjęcia do kilkudziesięciu zrealizowanych w niej filmów dokumentalnych. Operator był już na emeryturze, kiedy w Czołówce powstał ostatni film z jego zdjęciami – dokument Włodzimierza Dusiewicza W moim obiektywie (1979, współautor zdjęć: Jan Wojciechowski).

Seweryn Kruszyński zmarł 25 września 1993 roku.

Andrzej Bukowiecki