Akademia polskiego filmu

"Słownik filmu", red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Adaptacja

Alicja Helman

W najpowszechniejszym rozumieniu przystosowanie materiału literackiego przeznaczonego do filmowania. Adaptacji podlega wszystko, co zostaje transponowane na ekran, a film przyswaja ogromny i różnorodny repertuar zarówno tradycji kulturowej, jak i współczesnej kultury oraz cywilizacji. W efekcie procesu adaptacji trafiają do filmu materie różnego pochodzenia, z różnych epok, z różnych pięter kultury. Film, posługując się literaturą, dramatem, dziełem muzycznym czy wszelką inną materią gotową, wyjmuje je z właściwych dla nich pierwotnych kontekstów i umieszcza je w kontekście nowym. Dzięki tym praktykom adaptowane dzieła lub ich fragmenty wchodzą w nowe sytuacje komunikacyjne, co powoduje wymieszanie różnych obiegów kultury. Adaptacja jest w dziedzinie kinematografii techniką kompozycyjną nieznającą ograniczeń i sięgającą we wszystkie możliwe regiony.

Refleksja nad filmową adaptacją literatury zajmuje miejsce uprzywilejowane. Adaptacja dzieła literackiego nie jest jednak rezultatem przekładu z języka werbalnego na język filmowy, języki te bowiem są niewspółmierne i nawzajem nieprzekładalne. Przeniesieniu z literatury do filmu ulega opowiadanie, które ma charakter centralny dla obu dziedzin. To dzięki niemu jakaś historia może zostać opowiedziana. Ma ona jednak charakter swoisty – inny dla powieści, inny dla filmu. Filmowiec może szukać w swoim zasobie środków takich rozwiązań, które byłyby bliskie czy odpowiednie wobec środków literackich. Im więcej elementów oryginału literackiego udaje się przenieść do filmu, tym bardziej adaptacja może pretendować do wierności.

Krytyka rozróżnia wierność literze oryginału i wierność jego duchowi, wszelako dochowanie wierności nie jest celem reżysera. Reżyser sięga po materiał literacki, szukając tam inspiracji dla własnego dzieła,a nie z myślą o pieczołowitej transkrypcji oryginału. Adaptacji dzieła literackiego nie patronuje zatem idea dochowania wierności, lecz mniej lub bardziej świadomy zmysł jego „twórczej zdrady”. Dzieło filmowe w skrajnych przypadkach staje się polemiką z tekstem literackim, jego pastiszem czy też jakąś inną postacią jego zaprzeczenia. Adaptacja filmowa jest zawsze świadectwem lektury tekstu, jego swoistego odczytania. Tym, który dzieło odczytuje, jest zawsze reżyser, który pragnie przekazać rezultat dokonanych przez siebie wyborów, prowadzących do przekształceń w obrębie cudzego tekstu. Adaptacje adresowane do masowej widowni noszą też na sobie piętno lektury widza, który – gdy sięga po teksty literatury wysokiej – niejednokrotnie czyta je pobieżnie, śledząc akcje, a pomijając opisy i analizy psychologiczne.

Nie istnieje wzorcowy model postępowania z tekstami literackimi. Rodzajów adaptacji jest bardzo wiele i z trudem poddają się one klasyfikacjom, których próbuje jednak dokonać każdy teoretyk zajmujący się adaptacjami. Np. Michael Klein i Gillian Parker wyodrębniają trzy podstawowe możliwości: [1.] wierność opowiadaniu; [2.] zachowanie jedynie podstawowego szkieletu opowiadania, podczas gdy sam tekst zostaje zinterpretowany lub zdekonstruowany; [3.] potraktowanie oryginału jako surowej materii, okazji do stworzenia odrębnego dzieła. Inne propozycje są wariantami tego podziału. Wszystkie one nie uwzględniają historycznej zmienności sposobów adaptowania. Były one zawsze uzależnione w pierwszej kolejności od repertuaru dostępnych twórcy środków wyrazowych, od zmieniających się poetyk, kierunków, a nawet mód panujących na obszarze kina.

Doświadczenia kina współczesnego (adaptacje Th. Manna, M. Prousta, J. Joyce'a) dowodzą, że nie istnieje literatura filmowa (za taką uchodzi powszechnie literatura popularna) i niefilmowa, a jedynie taka, którą adaptować jest łatwo, i taka, która wymaga skomplikowanych zabiegów adaptacyjnych. Niekiedy zamiennie z terminem adaptacji funkcjonuje też pojęcie ekranizacji. Wywodzi się ono z praktyki krytycznej lat 50.

Alicja Helman

Lit.: M. Hopfinger, Adaptacje filmowe utworów literackich. Problemy teorii i interpretacji, Wrocław 1974; A. Helman, Twórcza zdrada. Filmowe adaptacje literatury, Poznań 1998; T. Miczka, Adaptacja [w.] Słownik pojęć filmowych (red. A. Herman), t. X, Kraków 1998  

Wróć do poprzedniej strony