Akademia polskiego filmu

„Kwartalnik Filmowy” 2002, nr 37-38, s. 296-314

Dzieje jednej kariery.

Władysław Sheybal (1923-1992)

Artur Patek

Co jakiś czas mamy okazję oglądać na małym ekranie filmy i seriale z udzia­łem Władysława Sheybala, artysty należącego do nader wąskiego grona polskich aktorów, którym udało się zaistnieć na filmowym rynku w Europie i USA. Bar­dziej znany jako Vladek Sheybal, zyskał sławę aktora „międzynarodowego”, występując praktycznie na całym świecie. Był aktywny zarówno w kinie, jak i teatrze. Zajmował się reżyserią, pisał sztuki, z powodzeniem malował. W Pol­sce, którą opuścił w 1957 roku, pozostaje wciąż słabo znany. A był przecież jednym z pierwszych po Helenie Modrzejewskiej Polaków, którzy odnieśli suk­ces w teatrze anglojęzycznym.

Władysław Sheybal urodził się 12 marca 1923 roku (pracując za granicą podawał daty późniejsze, między 1927 a 1933) w Zgierzu, w rodzinie pochodze­nia szkockiego o bogatych tradycjach artystycznych. Jego ojciec, Stanisław (1891-1976), był znanym artystą malarzem i fotografikiem, pionierem w zakre­sie stosowania techniki gumy wielobarwnej (w 1985 roku krakowskie Wydaw­nictwo Literackie opublikowało jego Wspomnienia 1891-1970)¹. Jedyny brat Kazimierz (ur. 1920) jest cenionym reżyserem i scenarzystą filmowym, doku­mentalistą.

Kiedy Sheybal miał 4 lata, rodzina przeniosła się do Krzemieńca, gdzie ojciec objął posadę profesora rysunku w sławnym Liceum Krzemienieckim. W murach tej znakomitej szkoły pobierał nauki również młody Władysław. Pod wpływem atmosfery rodzinnego domu wcześnie zaczął wykazywać zainteresowania arty­styczne. Jako uczeń brał udział w szkolnych przedstawieniach teatralnych (np. w wystawionej w 1939 roku Balladynie Juliusza Słowackiego był Grabcem), przejawiając już wtedy niepośledni talent aktorski. Wielu przepowiadało mu wielką przyszłość².

Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 roku był świad­kiem zbrodni bolszewików. Powstały na tym tle uraz do komunizmu, a z czasem prawdziwa obsesja miały go już nigdy nie opuścić. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej i okupacji Krzemieńca przez Niemców Sheybal przedostał się do Generalnego Gubernatorstwa i zamieszkał w Warszawie, gdzie wstąpił, nie bez pewnych trudności – z uwagi na nie najlepszy wynik egzaminu wstępnego – do podziemnego Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej (PIST). Przyjęty próbnie na pół roku (według Andrzeja Łapickiego po niefortunnym egzaminie Sheybal miał się rozpłakać i to jakoby skłoniło komisję do zmiany pierwotnie niekorzys-

– 296 –

tnej dla kandydata decyzji), już po kilku tygodniach stał się wybijającym studen­tem³. W tym czasie był również słuchaczem tajnego studia Iwo Galla⁴. Po powstaniu warszawskim wywieziony przez Niemców do obozu na wybrzeżu (Altwarp) niemal cudem uniknął śmierci, uciekając z transportu więźniów przed ich egzekucją. Dzięki pomocy znajomych przedostał się do Krakowa, gdzie do końca wojny ukrywała go malarka Hanna Rudzka-Cybisowa.

Przez krótki czas występował w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi. Próba złożenia egzaminu aktorskiego w Łodzi w 1945 roku nie powiodła się. Za wsta­wiennictwem swojego nauczyciela z PIST reżysera Janusza Warneckiego oraz scenografa i malarza Andrzeja Pronaszki został jednak dopuszczony do ponow­nego egzaminu, który tym razem wypadł pomyślnie.

Po uzyskaniu uprawnień aktorskich został zaangażowany do krakowskiego Starego Teatru. Jego debiutem była tu rola Doranta w Igraszkach trafu i miłości Pierre'a Marivaux (reż. J. Warnecki, premiera 4 września 1945 r.), gdzie partne­rował m.in. Danucie Szaflarskiej i Janowi Ciecierskiemu⁵. Sezon 1946-1947 spędził w Teatrze im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach, dając się poznać m.in. we Śnie nocy letniej Williama Szekspira (reż. Bronisław Dąbrowski, 1947; rola Lyzandra) oraz Kaprysach Marianny Alfreda de Musseta (reż. Władysław Krzemiński, 1947; rola Oktawa). Obydwa spektakle były następnie przeniesione na sceny Krakowa. W opinii ówczesnych recenzentów młody aktor wyrastał na artystę dużej miary, pożądanego na każdej scenie⁶.

W roku 1947 Sheybal powrócił do Krakowa, gdzie przez dwa sezony wystę­pował w Miejskich Teatrach Dramatycznych (w latach 1946-1954 Stary Teatr i Teatr im. Juliusza Słowackiego były administracyjnie połączone). Wśród wielu kreacji, które tutaj stworzył, wymienić należy m.in. rolę Frondosa w Owczym źródle Lope de Vegi (reż. B. Dąbrowski, 1948) i Puszkina w Maskaradzie Jarosława Iwaszkiewicza (reż. Karol Frycz, 1949). Łącznie w latach 1945-1949, w Krakowie i Katowicach, wystąpił w przeszło 20 przedstawieniach⁷. Z okresem krakowsko-katowickim wiązały się długotrwałe przyjaźnie z Ta­deuszem Łomnickim i Zofią Niwińską, z którymi utrzymywał bliski kontakt do końca życia.

W roku 1949 Sheybal występował w Starym Teatrze z Haliną Mikołajską w dwuosobowej sztuce Charles’a de Peyret-Chappuisa pt. Judyta⁸. Dostrzegła go w niej Irena Eichlerówna. Pozostając pod wrażeniem jego gry, zarekomendowała go w następnym roku jako swego partnera do roli Zbyszka w Moralności Pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, w reżyserii Ireny Babel w warszawskim Teatrze Nowym. Było to szczególne przedstawienie, wystawione bowiem dla uczczenia 50-lecia pracy scenicznej Mieczysławy Ćwiklińskiej, która wystąpiła w nim w roli tytułowej. Shey­bal zagrał wbrew stereotypowi: zamiast amanta zaproponował neurastenika walczą­cego z „dulszczyzną”, co uznano za odkrycie interpretacyjne. Jego kreację sam Konstanty Puzyna określił jako wysokiej klasy⁹.

Był to punkt zwrotny w karierze aktora, zapoczątkował bowiem całą serię znakomitych ról w teatrach warszawskich, m.in. Bukowicza w Grzechu Stefana Żeromskiego w inscenizacji Bohdana Korzeniewskiego (Państwowy Teatr Pols­ki, Scena Kameralna 1951), za którą otrzymał zespołową nagrodę państwową II stopnia¹⁰. Wśród innych trzeba wymienić m.in. tytułowe w Chattertonie Alfreda de Vigny'ego w reżyserii Jerzego Kaliszewskiego (Teatr Ateneum, 1955) i Dziwaku

– 297 –

Nazima Hikmeta (reż. Maryna Broniewska, Teatr Ateneum, 1956). Na deskach Ateneum Sheybal występował w latach 1954-1957.

Warszawskie przedstawienie Moralności Pani Dulskiej okazało się ważne również w sprawach osobistych. Znajomość z Eichlerówną przekształciła się w trwający kilka lat bliski związek uczuciowy. Przyjaźń zachowali zresztą i później, kultywując ją do końca życia. Lena fascynowała mnie i inspirowała. Słuchałem jej jak uczeń nauczycielki – wspominał¹¹.

Równocześnie podjął studia na Wydziale Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej (PWST). W ramach Warsztatów Teatralnych PWST wyreżyse­rował Trzy siostry Antoniego Czechowa (1952). Jego pracą dyplomową była Panna Rosita Federica Garcii Lorki w Teatrze Ludowym na Pradze (1953). W przedstawieniu tym wystąpiła Eichlerówna. Sheybal obsadził ją również w ciepło przyjętej przez krytykę adaptacji Skiza Zapolskiej (Teatr Rozmaitości, 1957)¹².

W połowie lat pięćdziesiątych Sheybal był już jednym z najbardziej cenio­nych aktorów swego pokolenia. Pracował również w telewizji, pełniąc przez pewien czas funkcję głównego reżysera teatru TV. W roku 1956 pojawił się na planie filmowym u Andrzeja Wajdy w Kanale, kreując postać kompozytora, który wskutek wstrząsu nerwowego ulega obłędowi. Film ten otworzył Sheybalowi drogę do teatru i kina brytyjskiego. Polską filmografię zamknął udział w drama­cie Trzy kobiety w reż. Stanisława Różewicza (1956, premiera w maju 1957 r.)¹³.

Latem 1957 roku Sheybal wyjechał na stypendium do Paryża i Londynu. Zdecydował się pozostać za granicą. Powie później, że komunizm paraliżował jego aktywność twórczą. Wyjechałem, bo nie miałem nadziei. Nie wierzyłem w te wszystkie zmiany, które już wkrótce okazały się złudne¹⁴.

Osiedlił się w Wielkiej Brytanii. Nie znając praktycznie ni słowa po angiel­sku, musiał zaczynać od zera. Początkowo związał się z polonijnym środowi­skiem teatralnym. W drugi dzień świąt Bożego Narodzenia, 26 grudnia 1957 roku, w londyńskim polskim Teatrze Nowym miała premierę reżyserowana przez niego sztuka George'a Bernarda Shawa Profesja Pani Warren, z udzia­łem Ireny Eichlerówny. Występował również jako aktor w Ognisku Polskim w Lon­dynie w sztuce Dwa tuziny czerwonych róż Alda de Benedettiego w reżyserii Leopolda Kielanowskiego (premiera 3 listopada 1957 r.)¹⁵.

Chcąc szybko opanować język angielski, przerwał jednak pracę w teatrze polskim (przez pewien czas był m.in. sprzedawcą w delikatesach) i wyjechał na studia do Oksfordu. By opłacić kursy językowe w tamtejszym Merton College, pracował w studenckiej smażalni naleśników. Nawiązał kontakt z miejscowymi grupami teatralnymi. Przełomem w jego dalszej karierze stał się seans Kanału w miejscowym kinie. Rozpoznany przez kolegów jako aktor grający w tym filmie, rozpoczął współpracę z prestiżowym Oxford University Dramatic Society. Wystawił tam sztukę The Prisoner Bridget Boland, opartą na historii kardynała Józsefa Mindszentyego. Przyniosła ona Sheybalowi duże uznanie (spektakl zo­stał wyróżniony na studenckim festiwalu w Devonshire) i w następstwie propozycję wystawienia – jako reżyser i choreograf – opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna dla Oxford University Opera Club (grudzień 1959). To ambitne przedstawienie zrobiło duże wrażenie w kołach artystycznych i wśród krytyków najpoważniejszych pism brytyjskich. O Sheybalu pisano w nagłówkach, podkre-

– 298 –

ślając jego mistrzostwo i niezwykłe zdolności w strukturalnym powiązaniu mu­zyki, gry zbiorowej i baletu tłumów. Jak twierdzono, udało mu się ukazać istotę słowiańskiej duszy. Szczególnie zachwycano się końcową sceną palenia staro­wierców na stosie, którą „The Oxford Times” w porywie entuzjazmu określił nawet jako a stroke of genius¹⁶.

Po tym sukcesie został zaangażowany do BBC jako reżyser przedstawień operowych. Telewizyjnym debiutem Sheybala była opera tragiczna Ruggiera Leoncavalla I Pagliacci (Pajace), która miała premierę 1 grudnia 1960 roku. I w tym przypadku jego pracę oceniono wysoko, pisząc o nim jako fascynującym artyście. Pojawiły się inne ciekawe propozycje, m.in. ze strony szkoły dramaty­cznej w Rio de Janeiro, chcącej go widzieć jako swego wykładowcę. W tym czasie Sheybal miał już na koncie główną rolę w krótkometrażówce Until Death Follows (reż. Michael Elster i Laszlo Marton, 1959), wyprodukowanym przez British Film Institute i Oxford University Labour Club filmie-proteście przeciw­ko karze śmierci¹⁷.

Jednocześnie nawiązał współpracę – jako reżyser i aktor – z eksperymental­nym Bromley Little Theatre pod Londynem. By dać z siebie wszystko, podobno nie sypiał przez całe dnie i noce, ucząc się ról wymagających dobrej, pozbawio­nej cudzoziemskiego akcentu wymowy¹⁸. Wysiłek opłacił się. Pierwsza z reży­serowanych sztuk, All Good Children Donalda Howartha, została następnie pokazana w Hampstead Theatre Club w Londynie, a główna rola w sztuce Jeana Anouilha Traveller without Luggage w reż. Adriana Brine'a przyniosła dalsze ugruntowanie pozycji w środowisku. Miało to o tyle znaczenie, że polski aktor po raz pierwszy właściwie mógł sprawdzić się w dużej roli angielskojęzycznej i wśród angielskiej obsady. Liczne recenzje z prac reżyserskich podkreślały ory­ginalność ujęcia, przede wszystkim strony wizualnej, gruntowność pracy z akto­rami, umiejętność operowania grupą¹⁹. Sheybal był pierwszym Polakiem, który z powodzeniem reżyserował i grał główne role w teatrze angielskim już kilka lat po przyjeździe na Wyspy Brytyjskie²⁰.

W początkach lat sześćdziesiątych Sheybal przeszedł do pracy w telewizji. Brał udział w wielu realizacjach BBC, Granada i ATV. Wystąpił m.in. w jednej z głównych ról, polskiego pisarza komunisty rozdartego między uczuciem do żony Angielki a rzeczywistością ówczesnej Polski, w telewizyjnej adaptacji sztu­ki Davida Mercera The Birth of a Private Man (reż. Don Taylor, 1963). Adapto­wał i reżyserował sztukę Anouilha Jeannette (1961). Zagrał tytułową rolę „człowieka znikąd” w Stateless według Johna Graya (prod. Rex Firkin, 1965)²¹. Nie znał wówczas jeszcze na tyle języka angielskiego, by móc posługiwać się nim swobodnie. Częstokroć robił pauzy, ażeby zastosować właściwą wymowę. Paradoksalnie krytyka – nie znając przyczyn tej taktyki – uznała ją za atut Polaka, pisząc w recenzjach o unikalnym stylu gry Vladka Sheybala z jego dłu­gimi pauzami i głębokim zamyśleniem²².

Przez dwa lata prowadził kursy aktorskie w Oksfordzie, zaś w latach 1962-1963 wykładał w Royal Academy of Dramatic Art w Londynie. Wśród jego słuchaczy byli m.in. Anthony Hopkins i Ronald Pickup. Zaproponowane metody pracy ze studentami, oparte na wewnętrznym przeżywaniu roli, nie spotkały się jednak ze zrozumieniem przełożonych i Sheybal musiał zrezygnować z dalszych wykła­dów²³. Coraz rzadziej przychodziły również propozycje reżyserowania dla tele-

– 299 –

wizji. Trzeba było ponownie zwrócić się w stronę aktorstwa jako głównego źródła utrzymania, choć perspektywa grania w serialach telewizyjnych – i to raczej na dalszym planie – należała do mało kuszących.

Więcej satysfakcji przynosił wówczas Sheybalowi teatr. W 1964 roku, w 400. rocznicę urodzin Szekspira, wystawił w Regents Park w Londynie Poskromienie złośnicy. Ciekawa oferta przyszła z Holandii, gdzie w amsterdamskim Toneel Groep Centrum reżyserował trzy sztuki: Nathan de Wijze Gottfrieda Efraima Lessinga (1963), Judith Ch. de Peyret-Chappuisa (1963) i De miljonaire G.B. Shawa (1965)²⁴. W tym czasie pokazał się również jako aktor, kreując główne role w The Cloud Barry Bermange'a i He Who Gets Slapped Leonida Andrejewa (obie sztuki w reżyserii Jamesa Roose-Evansa, wystawione w kameralnym Hampstead Theatre Club w Londynie, 1964)²⁵.

W późniejszych latach w teatrze występował już rzadziej. Męczyła go, jak twierdził, rutyna codziennego grania²⁶. Stworzył jednak kilka kreacji dostrzeżo­nych przez krytykę, m.in. tytułową w Mahlerze Maurice Rowdona w reżyserii Petera Watsona (The Arts Theatre, Londyn 1973), Heroda w Salome według Oskara Wilde'a, wystawionej przez awangardową grupę Lindsay'a Kempa (Roundhouse Theatre, Londyn 1977), a zwłaszcza szekspirowskiego Shylocka w Va­riations on the Merchant of Venice Charlesa Marowitza (Open Space Theatre, Londyn 1977). Była to rola zupełnie odmienna od dotychczasowej tradycji (Shylock jako przywódca terrorystów; akcja rozgrywała się w 1946 roku w Palestynie, podówczas brytyjskim Mandacie). Z grupą Kempa współpracował przez kilka lat²⁷. Fragmenty kreacji Heroda miał okazję powtórzyć w 1981 roku w Fish­mongers Hall w Londynie, w przedstawieniu, z którego dochód został przeznaczony na cele charytatywne. Jako Salome partnerowała mu znana aktorka teatralna Lynn Seymour²⁸.

Po raz ostatni na londyńskiej scenie wystąpił jako Fryderyk Nietzsche w sztu­ce Pierre’a Bourgeade'a The Eagle and the Serpent w reżyserii Anny Korwin-Ko­chanowskiej (Offstage Downstairs, 1988). Był najmocniejszym punktem przedstawienia. Krytyka nazwała go mistrzem tworzenia nastroju, aktorem trzy­mającym widza w ciągłym napięciu²⁹. Podkreślano jego umiejętność zmieniania osobowości (mówiono o nim czasem, że jest aktorem z gumy)³⁰.

Mimo uznania krytyki Sheybalowi nie udało się jednak przebić na czołowe sceny brytyjskie.

W ostatnich latach brał udział w serii objazdowych występów z popularnym na Wyspach Brytyjskich duetem instrumentalnym Garcia – Convay Duo. Przedstawienie pt. A Victorian evening of Words and Music, w którym Sheybal wykony­wał fragmenty dzieł literackich (np. Edwarda Leara, Ogdena Nasha, Roberta Browninga), było prezentowane m.in. w Londynie i Oksfordzie (1990, 1991).

W dalszym ciągu prowadził pracę pedagogiczną na kursach aktorskich, m.in. w Kelvin Grove College of Advanced Education w Brisbane w Australii (1977) i w London Academy of TV (1983).

Od połowy lat sześćdziesiątych Sheybal pojawiał się regularnie w kinie i z czasem stał się artystą głównie filmowym i telewizyjnym. Wystąpił łącznie w przeszło 90 filmach i serialach, grając w sześciu językach (po angielsku, nie­miecku, francusku, włosku, rosyjsku i polsku). Krążyło nawet powiedzenie, że żaden film w międzynarodowej koprodukcji nie może się obejść bez Vladka

– 300 –

(taką formę imienia wybrał, łatwiejszą do wymówienia przez cudzoziemców) Sheybala³¹. Grał pod kierunkiem wielu znakomitych reżyserów, obok najwię­kszych gwiazd kina światowego (jak np. Ursula Andress, Michael Caine, Richard Chamberlain, Geraldine Chaplin, Sean Connery, Tony Curtis, Alain Delon, Linda Evans, John Gielgud, Alec Guinnes, Glenda Jackson, Burt Lancaster, Lee Mar­vin, Marcello Mastroianni, Roger Moore, David Niven, Laurence Olivier, Oliver Reed, Omar Sharif, Donald Sutherland, Peter Ustinov, Orson Welles, Richard Widmark).

Stosunkowo szybko został jednak „zaszufladkowany” jako aktor charaktery­styczny. Spotkało go to, czego każdy artysta się obawia. Nie pozwalało mu to zaprezentować pełnej skali możliwości. Mogło frustrować, zwłaszcza że od ja­kiegoś czasu kino i telewizja oferowały mu najczęściej role czarnych charakte­rów (np. szpiegów, na ogół z Europy Wschodniej), ekscentryków, emigrantów i postaci egzotycznych, do czego predestynowały go warunki fizyczne i specyfi­czny akcent. Z czasem te właśnie zewnętrzne atrybuty aktorskie Sheybala: duże niebieskie oczy, trochę niesamowite (żartobliwie mówiono: żabie oczy), o przeni­kliwym spojrzeniu oraz głęboki głos o ciepłym zabarwieniu, w połączeniu z eks­presją gry stały się jego atutem³².

Rozpoznawalny i charakterystyczny (często ludzie nie pamiętali jego nazwi­ska, ale znali jego twarz), nie wypadł „z obiegu”, jak wielu przed nim i po nim, i był zajęty w filmie, telewizji i na scenie aż do śmierci. Wiele ról Sheybala to wprawdzie partie drugoplanowe oraz wyraziste epizody, potrafił w nich jednak często dominować nad swoimi partnerami. Niekiedy odnosiło się nawet wraże­nie, że jego kreacja tworzyła atmosferę filmu. Umiał z tych niewielkich i niekie­dy nieefektownych ról wydobyć zaskakująco mocne rysy. Stworzył całą galerię aktorskich miniatur, które często mocniej zapadały w pamięć niż gra głównego bohatera. Do aktorstwa miał zresztą Sheybal stosunek szczególny. Jak się zwie­rzał po latach: Aktorstwo jest dla mnie ucieczką od rzeczywistości, od spraw, których nie znoszę, które mnie męczą. Aktorstwo jest jak bajka (...), [gdzie] ludzie są szczęśliwi, bez niepotrzebnych problemów³³.

Pierwszym liczącym się występem Sheybala w kinie była postać szachisty, członka przestępczej superorganizacji SPECTRE, w drugim filmie z serii przy­gód Jamesa Bonda pt. From Russia with Love (TVP: Pozdrowienia z Moskwy, reż. Terence Young, 1963). W tym filmie szpiegowskim, który cieszył się swego czasu bardzo dużą popularnością, Sheybal wystąpił wprawdzie tylko w trzech scenach trwających łącznie zaledwie kilka minut, ale został zauważony, pisano o nim w recenzjach³⁴. Bez przesady można stwierdzić, że film ten zapoczątko­wał międzynarodową karierę Sheybala. Przyznawał to sam aktor: ...nie przeczuwałem ani trochę, że ten właśnie film zmieni całe moje życie³⁵. I pomyśleć, że aktor zupełnie nie był zainteresowany tą propozycją, do przyjęcia której musiał przekonywać go sam Sean Connery. O powodach swojej wstrzemięźliwości z uśmiechem wspominał po latach: Czytałem skrypt i nie podobał mi się. Nie podobała mi się również moja rola (...) Jedna scena na początku filmu i dwie krótkie sceny przy końcu. No i ta moja śmierć! Być kopniętym szpicem buta nasyconym trucizną! Co za dziwaczny pomysł³⁶.

Po czterech latach Vladek Sheybal wystąpił w kolejnej, niezaliczanej jednak do oficjalnego cyklu bondowskiego, adaptacji przygód agenta 007, w pastiszo-

– 301 –

– 302 –

wym Casino Royale (reż. John Huston i in., 1967). I tym razem była to rola niewielka (trzy sceny; jako przedstawiciel superprzestępcy Le Chiffre'a – odtwa­rzał go sam Orson Welles – zawodził swego pryncypała i za karę ginął w eksplo­dującej budce telefonicznej w czasie rozmowy z szefem). Wszakże wymowę swoją miał fakt, iż polski aktor zagrał obok kilkunastu czołowych gwiazd ów­czesnego kina (takich jak Woody Allen, Ursula Andress, Jean-Paul Belmondo, Charles Boyer, William Holden, Deborah Kerr, David Niven, George Raft, Peter Sellers, Orson Welles)³⁷.

Przełomem w dalszej karierze Sheybala było spotkanie z wybitnym reżyse­rem, enfant terrible kina brytyjskiego, Kenem Russellem. Reżyser ten, słynący z ekstrawagancji i prowokacyjnych wizji artystycznych, znalazł w Sheybalu ide­alnego odtwórcę w wielu swoich filmach³⁸. Współpracę ich zapoczątkował zre­alizowany dla BBC telewizyjny The Debussy Film (1965), gdzie polski aktor zagrał reżysera przygotowującego film o sławnym kompozytorze³⁹. Niestety, mimo sprawnej realizacji obraz ten bardzo rzadko był pokazywany, o czym zadecydowały prawa autorskie spadkobierców Debussy'ego do utworów obec­nych na ścieżce dźwiękowej filmu. Po epizodzie w nieudanym Billion Dollar Brain (TVN: Mózg za miliard dolarów, 1967), trzeciej części przygód agenta Harry Palmera, Sheybal wystąpił w roli Goebelsa w kontrowersyjnej biografii Richarda Straussa (Dance of the Seven Veils: A Comic Strip in Seven Episodes on the Life of Richard Strauss, 1969; film TV). Najwięcej satysfakcji i uznania przyniosły mu jednak Women in Love (TVP: Zakochane kobiety, 1969), uznane w Wielkiej Brytanii i USA za film sezonu. W tej wysmakowanej plastycznie opowieści o niespokojnych związkach uczuciowych zagrał dekadenckiego rzeźbiarza, z którym wchodzi w kontakt główna bohaterka, kreowana przez Glendę Jackson. Udział w tym filmie przyniósł Sheybalowi znakomite recenzje.

Warto wspomnieć, iż Jackson – która za swą rolę otrzymała Oscara – nigdy nie zapomniała spotkania z polskim aktorem. Znali się zresztą wcześniej. Shey­bal przy jednej z okazji, gdy Glenda nie była jeszcze gwiazdą, miał jej przepo­wiedzieć wielką przyszłość artystyczną, utwierdzając w słuszności obranej przez nią drogi. Przyznawała to sama aktorka⁴⁰. Wspominając po latach swego kolegę, mówiła: Interesowałam się zawsze, co w jego aktorstwie słychać i w jakim kie­runku zmierza. Stawały mi wtedy przed oczyma jego zamiłowania pedagogiczne: wiem, że jego wpływ może być ekscytującą przyjemnością zawodową⁴¹.

Po raz ostatni wystąpił u brytyjskiego mistrza w The Boy Friend (Boy Friend, 1971), russellowskiej wersji słynnego musicalu, gdzie zagrał ważną dla konwen­cji filmu postać producenta hollywoodzkiego, którego wizje (ważniejsze nawet od samej postaci producenta) złożyły się na atmosferę tego swoistego pastiszu musicali amerykańskich z lat trzydziestych.

Przełom lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych należy uznać za najciekaw­szy w ogóle okres w karierze filmowej Sheybala. Uwagę zwracały zarówno róż­norodność ról, jak i ich rezonans. Spośród zrealizowanych wówczas filmów trzeba wskazać nagrodzony na festiwalu w Cannes Leo the Last (TVP: Leon Ostatni, reż. John Boorman, 1969), w którym Sheybal był partnerem Marcella Mastroianniego. Jak wspominał po latach reżyser, bez udziału Vladka Sheybala ta postać nigdy by nie zaistniała, ponieważ nie potrafiłbym wyobrazić sobie innego aktora w tej roli⁴². Sheybal grał tu majordomusa księcia emigranta z ja-

– 303 –

kiegoś środkowoeuropejskiego państwa, przewodzącego tajnej organizacji, która chce osadzić tytułowego Lea na tronie⁴³.

Liczył się także udział, wprawdzie na dalszym planie, w jednym z ciekaw­szych filmów science fiction lat sześćdziesiątych: Doppelganger (w USA jako Journey to the Far Side of the Sun / Po drugiej stronie Słońca, reż. Robert Parrish, 1969), o nowo odkrytej planecie, po drugiej stronie Słońca właśnie, która okazuje się lustrzanym odbiciem Ziemi z jej mieszkańcami.

W tym czasie spotkał się również dwukrotnie z Andrzejem Wajdą przy jego zagranicznych realizacjach: jako asystent reżysera w ekranizacji opowiadania Jerzego Andrzejewskiego pt. Bramy raju (Gates to Paradise, prod. Wielka Bry­tania-Jugosławia, 1967) i odtwórca Kajfasza w swobodnej adaptacji Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa pt. Piłat i inni (Pilatus und andere – ein Film für Karfreitag, prod. RFN, 1971).

Coraz częściej był jednak obsadzany w drugo- lub trzecioplanowych rolach szpiegów i czarnych charakterów. Jak żartowano, nie było politycznego dreszczow­ca, który mógłby się obejść bez Vladka Sheybala⁴⁴. Lista tytułów jest długa – są wśród nich filmy m.in. takich reżyserów, jak Peter Collinson, Samuel Gallu, Irvin Kershner, Geoffrey Reeve i Don Sharp, Mark Robson, Michael Winner i Terence Young (zob. filmografia). Sam aktor przyznawał później: Role szpiegów przynosiły mi pieniądze na przetrwanie. Ponieważ były często nieciekawe lub źle napisane, starałem się rozbudować je swoją grą, a nawet udziwnić, po to tylko, aby zwrócić na siebie uwagę. Nie mogłem pozostać niezauważony⁴⁵. Znakomita aktorka amerykań­ska, Bette Davis, przekonywała go, że role ludzi złych i przewrotnych są znacznie ciekawsze, pozwalają dłużej utrzymać się w zawodzie⁴⁶.

O skali szerokich możliwości aktorskich Sheybala przekonywały występy w innych filmach. W kontrowersyjnej ekranizacji Hamleta (reż. Celestino Coronado, 1976) odtwarzał trzy role. Jako kierownik pociągu w remake'u Hitchcockowskiego The Lady Vanishes (TVP: Dama zniknęła, reż. Anthony Page, 1979) „kradł” sceny innym aktorom (a byli wśród nich m.in. Angela Lansbury, Cybill Shepherd, Elliot Gould, Herbert Lom). W drugoplanowej roli kulawego wiejskie­go mędrca w rozgrywającym się w Turcji w latach dwudziestych naszego stule­cia Memed My Haw (reż. Peter Ustinov, 1984) był jednym z atutów tego skądinąd nie najlepszego filmu. Charakterystyczny głos Sheybala wykorzystał J. Boorman w horrorze Exorcist II: The Heretic (1977). Polski aktor otrzymał tu rzadką okazję stworzenia atmosfery jedynie za pomocą swojego głosu (demona opętującego główną bohaterkę).

Spośród innych ról można wymienić m.in. paszę Tangeru w historyczno-przygo­dowym The Wind and the Lion (TV Polsat: Wicher i Lew, reż. John Milius, prod. USA, 1975), polskiego księdza w telewizyjnym serialu Quest of Eagles (1979), magika w komedii Where is Parsifal? (reż. Henri Helman, 1983), sowieckiego ge­nerała w Red Dawn (Czerwony świt, reż. J. Milius, prod. USA, 1984) – bałamutnej opowiastce o komunistycznej inwazji na USA, czy też hrabiego Kinsky w Strike It Rich (reż. James Scott, 1990), adaptacji powieści Grahama Greene'a pt. Loser Takes Al. W After Midnight młodego hinduskiego reżysera Shani S. Grewala (1990, prod. Irlandia) był bardzo wyrazistym kierownikiem nocnego hotelu.

Status aktora międzynarodowego Sheybal zdobył już w początkach lat siedemdziesiątych. Dzięki znąjomości sześciu języków występował – nie licząc

– 304 –

Wysp Brytyjskich – praktycznie na całym świecie, m.in. w Stanach Zjednoczo­nych, Francji, Włoszech, Republice Federalnej Niemiec, Japonii, Holandii i Au­stralii. W polskim filmie po wyjeździe z kraju nie pojawił się już nigdy, choć w udzielanych wywiadach deklarował takie pragnienie⁴⁷. Planowany udział w debiucie Andrzeja Domalika Zygfryd (1986), według opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, nie doszedł do skutku⁴⁸. Z polską ekipą natomiast spotkał się przy okazji współpracy z Andrzejem Wajdą przy jego zagranicznych realiza­cjach.

Osobny rozdział w dorobku Władysława Sheybala stanowiły seriale i produ­kcje telewizyjne. Występował w nich, na ogół na drugim planie, od zarania swej kariery filmowej⁴⁹. Wśród wielu tytułów można wymienić m.in. sensacyjne Danger Man (1964)⁵⁰, Baron (1966), Strange Report (1969), Protectors (1972), The New Avengers (1976)⁵¹ i Smiley's People (1982, według powieści Johna Le Carré), science fiction UFO (1970-1972) oraz historyczne. Kreował w nich tak różnorodne postaci, jak książę Józef Poniatowski w Napoleon and Love (1974), portugalski kapitan Ferriera w opowieści z czasów samurajskich Shogun (TVP: Szogun, 1980) czy twórca Pakistanu Jinnah w prestiżowej produkcji BBC Lord Mountbatten: The Last Viceroy (TVP: Lord Mountbatten – ostatni wicekról Indii, 1986), próbie fabularnej rekonstrukcji wydarzeń poprzedzających uzyskanie przez Indie niepodległości.

Satysfakcję przynosiły role w telewizyjnych adaptacjach sztuk: Maurice’a Edelmana A Distant Thunder (reż. James Ferman, 1970; główna rola) i Terence’a Rattigana The Deep Blue Sea (reż. Rudolph Cartier, 1974)⁵² oraz we francusko-kanadyjskim serialu Champagne Charlie (TVP: Szampański Charlie, reż. Allan Eastman, 1989), za kreację w którym został nominowany jako wykonawca roli drugoplanowej do Prix Gemini Awards, nagrody Academy of Canadian Cinema and Television, kanadyjskiego odpowiednika Oscara.

Sheybal próbował swoich sił również w reżyserii filmowej. W 1980 roku nakręcił film All about a Prima Ballerinna, którego był reżyserem, scenarzystą i odtwórcą głównej roli. Utwór ten, ukazujący w krzywym zwierciadle świat show-businessu, był prezentowany na XXIV Londyńskim Festiwalu Filmowym w listopadzie 1980 roku⁵³. Warto zauważyć, że część zdjęć tego autorskiego filmu powstawała w londyńskim mieszkaniu Sheybala (dwukondygnacyjny do­mek – Stanley House – przy Farm Lane w dzielnicy Fulham).

Vladek Sheybal lubił swą pracę. Dawała mu ona możliwość podróżowania po świecie, spotykania ciekawych ludzi. Niekiedy jednak niosła ze sobą chwi­le poważnego niepokoju. Uczucie takie spotkało go w czasie realizacji serialu o Mountbattenie kręconego w Indiach. Gdy podczas przerwy w zdjęciach leciał do Londynu, samolot musiał lądować w Moskwie. Na pokład wsiadło kilku agentów KGB, którzy świecąc latarkami w oczy, zaczęli sprawdzać paszporty. A Sheybal grał przecież w antykomunistycznych filmach...⁵⁴ Analizując filmografię Sheybala, nietrudno spostrzec, iż w ostatnich latach coraz częściej w jego dorobku trafiały się role w filmach nijakich czy wręcz słabych (The Apple, reż. M. Golan, USA, 1980). W jakimś stopniu było to wyrazem postępującego kry­zysu brytyjskiej kinematografii. Od drugiej połowy lat osiemdziesiątych Sheybal zresztą częściej grywał poza Wielką Brytanią, szczególnie we Francji, gdzie miał swojego drugiego agenta.

– 305 –

Przebywając za granicą, Sheybal, mimo przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego, nie zerwał związków z kulturą polską. Po tylu latach pobytu w Anglii czuję szczególną potrzebę, zwłaszcza dziś, podkreślenia tego, że jestem Polakiem, mó­wił w jednym z wywiadów w 1982 roku⁵⁵. By zaznaczyć polskie pochodzenie, dodawał niekiedy do swego nazwiska drugi człon – Skibiński, zapożyczony od znanego w XIX stuleciu aktora Kazimierza Skibińskiego, spokrewnionego z rodziną Sheybalów. Przez szereg lat brał udział w Biesiadach Krzemienieckich, wieczorach towarzyskich dawnych mieszkańców Krzemieńca, wypełniając ich część recytacją artystyczną utworów Słowackiego, Mickiewicza, Norwida, Miłosza⁵⁶. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych zagrał w Emigrantach Sławomira Mrożka (maj 1978) oraz wystąpił w roli Korczaka w sztuce Aleksandra Forda pt. Korchak, pre­zentowanej przez teatr angielski w Kopenhadze (marzec 1979). W roku 1982 wystawił w Edynburgu w Royal Lyceum Theatre sztukę o „Solidarności” pt. Heroes and Others, autorstwa Catherine Lucy Czerkawskiej. Był jednym z organizatorów zbiórki pieniężnej na rzecz polskich aktorów w czasie bojkotu przez nich polskiego radia i telewizji w okresie stanu wojennego. W listopadzie 1983 roku reżyserował w polskim Teatrze Nowym w Polskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym w Londynie (POSK) sztukę G. Zapolskiej Ich czworo. W ramach tzw. czwartków w POSK-u, razem z Rulą Lenską – aktorką brytyjską polskiego pochodzenia, w październiku i li­stopadzie 1981 roku występował w wieczorze poezji Czesława Miłosza⁵⁷.

Sheybal pisał opowiadania, sztuki i scenariusze. Niektóre z nich były nada­wane przez radio BBC. Wśród nich Notre Dame at Noon. W słuchowisku, emi­towanym w 1979 roku w BBC Radio 4, obok autora wystąpiła Judi Dench⁵⁸. Spośród kreacji radiowych Sheybala trzeba wspomnieć m.in. żartobliwą rolę Osiołka ze Stajenki w Betlejem w radiofonizacji nowel Jules’a Supervielle'a. Ról było zresztą więcej – aktorowi operującemu charakterystycznym głosem radio stwarzało wiele możliwości. Ostatnią sztukę, dramat Carmen from Berlin, Sheybal ukończył w 1991 roku.

Z początkiem lat siedemdziesiątych zaczął malować. Miał kilka wystaw w Londynie i Paryżu. W jego bogatych kolorystycznie obrazach, pełnych różno­rodnych detali i fantazyjnych ornamentów, a przy tym niekiedy dosyć frywol­nych, dominowały motywy surrealistyczne i czarny humor. Były wśród nich autoportrety, portrety przyjaciół, refleksje z podróży⁵⁹. W ostatnich latach życia spisywał po angielsku pamiętniki, które dotąd pozostają w maszynopisie.

Pracowitość Sheybala i mnogość jego talentów zawsze zadziwiały ludzi, któ­rzy mieli okazję zetknąć się z nim. Zwracano uwagę na jego towarzyskość, poczucie humoru, bezinteresowną chęć służenia pomocą, choć – z drugiej strony – w codziennym życiu nie był łatwy. Obdarzony nadwrażliwą naturą, często wpadał w skrajne nastroje: od euforii do załamań. Sytuację tę jeszcze potęgował samotniczy tryb życia (Sheybal nie założył rodziny). Stąd może rodziła się ciągła potrzeba przebywania z ludźmi. Jego dom w londyńskiej dzielnicy Fulham stał otworem dla najbliższych. Wśród tych ostatnich, poza krewnymi, byli ludzie tej miary, co Glenda Jackson, Ken Russell, Marcello Mastroianni, Bette Davis, Peter Ustinov i wielu innych. W ostatnich latach życia u Sheybala nasiliły się obawy przed zbliżającą się starością i chorobami. Życie swoje uważał za udane. Na krótko przed śmiercią powiedział: I mnie samego zadziwia, ile zrobiłem i jakie fascynujące miałem życie⁶⁰.

– 306 –

Po wyjeździe za granicę Sheybal nie odwiedził kraju. Pozostając na Zacho­dzie wbrew ówczesnym władzom PRL, w istocie znalazł się na cenzurowanym. Odmówiono mu nawet wizy na pogrzeb rodziców. Utrzymywał natomiast bliskie stosunki z rodziną w Polsce. Przez długi czas w stosunku do niego panowała w Polsce narzucona przez władze zmowa milczenia. Niewiele filmów z jego udziałem docierało w okresie PRL na polskie ekrany (z drugiej strony – czy mogły nimi być antykomunistyczne szpiegowskie dreszczowce?). Pierwsze obie­ktywne informacje pojawiły się dopiero w latach osiemdziesiątych.

Władysław Sheybal zmarł nagle u siebie w domu 16 października 1992 roku w wyniku pęknięcia aorty brzusznej i wylewu wewnętrznego. Pochowany został na Putney Vale Cemetery w Londynie. Jego odejście odbiło się szerokim echem w brytyjskich mass mediach. W czołowych tytułach prasowych (jak np. „The Times”, „Daily Telegraph”, „The Guardian”) ukazały się obszerne nekrologi i wspomnienia pośmiertne⁶¹. W Polsce w pierwszą rocznicę śmierci Sheybala Telewizja Polska pokazała poświęcony mu półgodzinny film dokumentalny pt. Vladek w reżyserii Krzysztofa Miklaszewskiego (emisja 1 listopada 1993 r.). Polskiego aktora wspominali w nim m.in. Glenda Jackson, reżyser Celestino Coronado, Zofia Niwińska oraz uczniowie, przyjaciele, rodzina.

Patrząc z perspektywy, sukces artystyczny Sheybala należy uznać za niewąt­pliwy⁶². Gdy przybył do Wielkiej Brytanii, był zdany wyłącznie na siebie, nie znał nikogo w show-businessie, nie władał nawet językiem angielskim. Musiał zaczynać od początku. Mimo to osiągnął uznanie i pozycję w tak niedostępnym dla cudzoziemskiego aktora środowisku, jak teatr, film i telewizja – choć z pew­nością nie wyczerpał swoich możliwości⁶³.

Artur Patek

PRZYPISY:

Wróć do poprzedniej strony