Akademia polskiego filmu

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Ekspresjonizm filmowy

Barbara Kosecka

Ekspresjonizm filmowy - zjawisko w niemieckim kinie datowane na lata 1919-24 (również umieszczane w szerszym przedziale czasu, od premiery Studenta z Pragi w 1913 do początku lat 30.), inspirowane ekspresjonizmem w teatrze, plastyce, literaturze i muzyce. Ekspresjoniści programowo odrzucali mimetyzm jako naczelną zasadę sztuki. Naśladowanie rzeczywistości pragnęli zastąpić ekspresją myśli i uczuć artysty, który „przestaje widzieć, lecz ma wizje” (K. Edschmid). Celem artysty ekspresjonistycznego było poszukiwanie „wiecznego sensu” zjawisk i poprzez to przedstawianie esencjonalnej wizji świata. Eksponował on więc symboliczny charakter filmu, a także posługiwał się wyrazistymi, dynamicznymi, często kontrastującymi środkami estetycznymi.

Za zwiastuny kina ekspresjonistycznego uważa się m.in. Studenta z Pragi (1913) S. Rye i Golema (1914) P. Wegenera; w obydwu dominowały motywy nadprzyrodzone, a bohaterami były istoty nieludzkie. Sztandarowym dziełem niemieckiego ekspresjonizmu jest Gabinet doktora Caligari (1919) R. Wiene wg scenariusza C. Mayera i H. Janowitza, z udziałem aktorów W. Kraussa i C. Veidta, a także plastyków z ekspresjonistycznej grupy Der Sturm; wszyscy oni wielokrotnie brali udział w późniejszych projektach ekspresjonistycznych. Film, opowiadający historię szalonego kuglarza, który manipuluje somnambulikiem mordującym ludzi, nie tylko stanowił wyrazisty przykład poetyki kina ekspresjonistycznego (odrzucenie psychologizmu na rzecz nastrojowości, nienaturalne aktorstwo i symboliczna charakteryzacja, ostentacyjnie sztuczne dekoracje burzące poczucie harmonii i perspektywy, nagromadzenie potworności i efektów grozy), ale też, odsłaniając „ciemną stronę duszy niemieckiej”, wyrażał podświadomy lęk społeczeństwa przed podobnymi Caligariemu „tyranami” antycypującymi grozę wojny i nazizmu. Rozliczne postaci ze świata nierzeczywistego: homunculusy, wampiry, duchy, golemy, a także motywy zbrodni, manipulacji, rozdwojenia powracały w innych filmach ekspresjonizmu: drugiej wersji Golema (1920) Wegenera, Od poranka do północy (1920) i K.H. Martina, Zmęczonej śmierci (1921), Doktorze Mabuse (1922) i Metropolis (1926) F. Langa, Nosferatu - symfonii grozy (1922) W.F. Murnaua, Raskolnikowie (1923) i Rękach Orlaka (1924) Wiene, Gabinecie figur woskowych (1924) i P. Leni, Cieniach (1923) A. Robinsona.

Ekspresjonizm stanowił pierwszy nurt w historii filmu, w którym tak konsekwentnie realizowano odejście od reprodukcyjnych funkcji kina, dotąd uważanych za naturalnie mu przypisane; stąd zjawisko to często podaje się jako klasyczny przykład kina kreacyjnego, leżącego na przeciwnym biegunie realistycznych tendencji filmu. Był także fenomenem niezwykle płodnym artystycznie - uformował pokolenie wybitnych filmowców, którzy pracowali potem na całym świecie (reżyserów, scenarzystów, aktorów, operatorów i scenografów), zainspirował nowe zjawiska w kinie: rozwój kina grozy, tzw. Kammerspielu, filmu czarnego, wreszcie wpłynął na wybitnych reżyserów, m.in. O. Wellesa, I. Bergmana, A. Hitchcocka, W.J. Hasa czy W. Herzoga.

B.K.

Wróć do poprzedniej strony