Akademia polskiego filmu

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Konwencje filmowe

Jacek Ostaszewski

Konwencje filmowe - przyjęte zarówno przez realizatorów filmów, jak i przez publiczność kinową wzory opowiadania i normy przedstawiania, które czynią kino formą komunikacji umożliwiającej - na zasadzie wzajemnej umowy - przekazywanie znaczeń. Zaakceptowanie konwencji ze strony publiczności jest źródłem przyjemności odbioru, ponieważ bez nich nie tylko trudniej byłoby zrozumieć film, lecz także trudno byłoby uwierzyć w wiarygodność fikcji. Tylko na mocy konwencji akceptowana jest pewna sztuczność jako realność w obrębie dzieła sztuki (w filmie np. efekt podzielonego ekranu czy tylna projekcja). Konwencje na zasadzie wyuczenia - umożliwiają błyskawiczne (i automatyczne) rozpoznawanie znaczeń; umożliwiają też umowne przedstawianie znaczeń symbolicznych czy bardziej złożonych abstrakcji na zasadzie powszechnej akceptacji (prostym tego przykładem jest konwencja z klasycznego kina sygnalizująca upływ czasu za pomocą kartek spadających z kalendarza). W tym kontekście trzeba zauważyć, że konwencje z jednej strony ułatwiają rozumienie filmu, z drugiej zaś ograniczają swobodę interpretacyjną widzów, zawężając jej obszar do tego, co wyuczone w trakcie oglądania filmów, które wykorzystywały już te same konwencje.

Osobnym źródłem przyjemności odbiorczej jest gra z konwencją, która w ramach komunikacji artystycznej zawsze może liczyć na uznanie. Np. jeśli chodzi o konwencje gatunkowe, to ich pogwałcenie możliwe jest nie tylko w ramach parodii gatunku, lecz także w ramach szukania innowacyjnych rozwiązań i ewoluowania form gatunkowych. Konwencje obecne są na każdym poziomie organizacji dzieła filmowego: możemy mieć z nimi do czynienia zarówno na poziomie stylistycznym (przejścia montażowe, punkty widzenia kamery, klucze oświetlenia, ale też np. mikrofon widoczny w kadrze), jak i narracyjnym (Griffithowskie ocalenie w ostatniej chwili, happy end, trójkąt miłosny czy stereotypowe konstrukcje postaci).  Do konwencji filmowych należy także ikonografia filmu, a więc stałe sposoby obrazowania określonych motywów i tematów w obrębie kultury (do ikonografii westernu jako gatunku należy samotny jeździec odjeżdżający w finale filmu w stronę wyniosłych gór widocznych na horyzoncie). Konwencje, które występują w filmie, nie są wyłącznym dziełem realizatorów filmu, lecz często są wynikiem twórczego wykorzystania stałych wzorów artystycznych funkcjonujących już w innych dziedzinach sztuki (literaturze, teatrze czy malarstwie). Gatunki filmowe dostarczają największej ilości przykładów konwencji, ponieważ funkcjonują one na zasadzie złożonych zestawów konwencji, działających na różnych poziomach. W westernie będzie to np. sceneria i typ konfliktu między postaciami, w filmie science-fiction ikonografia (rakiety i stacje orbitalne), w horrorach wykorzystanie oświetlenia i charakteryzacji, zaś w melodramatach typ konfliktu dramaturgicznego i emocjonalny sposób jego przedstawiania.

J.O.

Wróć do poprzedniej strony