Akademia polskiego filmu

Jeden z czołowych i najczęściej angażowanych operatorów w kinematografii polskiej okresu międzywojennego. W dwudziestoleciu 1919-1939 zrobił zdjęcia do ponad sześćdziesięciu filmów! Musiał zatem pracować nie tylko dobrze, ale również niezwykle szybko i sprawnie. Słuchacze Akademii Polskiego Filmu mogą trzykrotnie docenić jego kunszt, oglądając Młody las Józefa Lejtesa (1934) oraz Dybuka (1937) i Znachora (1937) Michała Waszyńskiego. Filmy te pokazują dużą skalę talentu Wywerki. W Młodym lesie, pod okiem najwybitniejszego polskiego reżysera filmowego z tamtej epoki, artysta zdynamizował ruchami kamery niepozbawioną elementów sensacyjnych opowieść o patriotycznych postawach polskiej młodzieży szkolnej w zaborze rosyjskim, utrzymując jednocześnie obraz w ryzach realizmu, by strona wizualna filmu nie odwracała uwagi widzów od fabuły.

Dybuk – adaptacja sztuki Szymona An-skiego – to najambitniejszy z dziewięciu przedwojennych filmów polskich w języku jidysz, zrealizowanych z myślą o widowni żydowskiej. Wśród pozostałych ośmiu są też dzieła znamienite, niemniej na ich tle Dybuk wyróżnia się największymi walorami artystycznymi. Z pewnością można zaliczyć do nich zdjęcia Wywerki, który mistrzowskim operowaniem oświetleniem połączył w spójną, nierzadko bardzo wysmakowaną plastycznie całość dwie warstwy tej głęboko zakorzenionej w żydowskiej obyczajowości i religii opowieści – realistyczną i mistyczną.

Z kolei w Znachorze Wywerka podporządkował kamerę regułom tradycyjnej, sprawnie opowiadanej historii melodramatycznej, pomagając reżyserowi i aktorom wydobyć odpowiedni nastrój poszczególnych scen, a tym samym wywołać pożądane reakcje widzów.

Albert Wywerka urodził się 22 sierpnia 1894 roku w Jabłonnie-Dzierzbach na Podlasiu. Wśród z górą sześćdziesięciu filmów z jego zdjęciami są pierwsze produkcje odrodzonej kinematografii polskiej, takie jak: Tamara Niny Novilli (1919), Lokaj Eugeniusza Modzelewskiego (1919) czy We własne sidła sławnego reżysera Edwarda Puchalskiego (1921).

Rok później ten sam reżyser zrealizował pierwszą ekranizację powieści Stefana Żeromskiego Wierna rzeka, zatytułowaną Rok 1863. Zdjęcia do tego filmu to bez wątpienia jedno z największych osiągnięć artystycznych Wywerki w okresie kina niemego. Zorganizowana w 2013 roku premiera rekonstrukcji cyfrowej Roku 1863, dokonanej w Filmotece Narodowej, ujawniła subtelność efektów oświetleniowych i odważne kadrowanie.

Ciekawe rezultaty Wywerka osiągnął także pod koniec epoki niemej, m.in. w Szaleńcach (1928) i Gwiaździstej eskadrze (1930, współautor zdjęć: Antoni Wawrzyniak) Leonarda Buczkowskiego oraz w dramacie społeczno-obyczajowym Mieczysława Krawicza i Alfreda Niemirskiego Szlakiem hańby (1929). W filmie tym ukazano aktualny również w naszych czasach problem handlu młodymi Polkami i zmuszania ich do uprawiania nierządu za granicą. Operator zebrał pochwały zwłaszcza za zdjęcia wsi polskiej z lat 20. XX w. i paradokumentalną sekwencję ślubu żydowskiego, nakręconą w Kazimierzu nad Wisłą.

W epokę kina dźwiękowego Wywerka wchodził z już pokaźnym dorobkiem twórczym, obejmującym blisko dwadzieścia tytułów. W latach 30. XX w. – kontynuując współpracę z Buczkowskim (wspaniałe zdjęcia morskie w Rapsodii Bałtyku, 1935), Lejtesem, Puchalskim, a głównie z Waszyńskim, ale pomagając też innym reżyserom, zrobił zdjęcia do filmów różnych gatunków. Były wśród nich liczne, przeważnie bardzo popularne komedie, by wymienić tylko takie, jak: Co mój mąż robi w nocy… (1934) i Dodek na froncie (1936) Waszyńskiego, Manewry miłosne Jana Nowiny-Przybylskiego i Konrada Toma (1935), Ada! To nie wypada! Toma (1936) czy Pani minister tańczy Juliusza Gardana (1937).

W tonacji dalekiej od komediowej utrzymany był dramat Waszyńskiego i Emila Chaberskiego Kobiety nad przepaścią (1938) – dźwiękowy remake filmu Szlakiem hańby.

To samo można powiedzieć o najsłynniejszym po Znachorze melodramacie Waszyńskiego – Gehennie (1938).

Ponadto na szczególną uwagę zasługują takie filmy ze zdjęciami Wywerki, jak: Cham Nowiny-Przybylskiego i Charles'a Mere (1931) – polsko-francuska adaptacja powieści Elizy Orzeszkowej, cieszący się zawrotną popularnością obraz Lejtesa i Puchalskiego Pod Twoją obronę (1933; nazwisko Lejtesa nie figuruje w napisach czołowych – pominięto je z uwagi na żydowskie pochodzenie reżysera, w obawie przed reakcją skrajnej prawicy i Kościoła katolickiego) oraz dwa pełnometrażowe dokumenty. Pierwszy z nich, Sztandar wolności Ryszarda Ordyńskiego (1935, współautor zdjęć: Antoni Wawrzyniak), rekapitulował życiowe osiągnięcia marszałka Józefa Piłsudskiego. Drugi, Geniusz sceny Gantkowskiego (1939), przybliżał aktorskie kreacje teatralne Ludwika Solskiego.

Po drugiej wojnie światowej Albert Wywerka zrobił zdjęcia tylko do jednego filmu: dokumentu Stanisława Urbanowicza Budujemy Warszawę (1945). Podpisał się pod nimi nie sam, lecz wespół z Władysławem Forbertem i Eugeniuszem Jefimowem. Zmarł w 1945 roku w Łodzi.

Andrzej Bukowiecki