Akademia polskiego filmu

Podobnie jak Albert Wywerka, jest to jeden z najbardziej rozchwytywanych autorów zdjęć filmowych w polskim kinie okresu międzywojennego, zarówno niemym, jak i dźwiękowym.

Od debiutu w 1923 roku do wybuchu drugiej wojny światowej uczestniczył jako operator w realizacji czterdziestu trzech pełnometrażowych filmów fabularnych (czasem sześciu rocznie!) – w większości dźwiękowych. Choć jest wśród nich wiele znanych dzieł, które przetrwały do naszych czasów – by wymienić Barbarę Radziwiłłównę Józefa Lejtesa (1936), dźwiękową Trędowatą Juliusza Gardana (1936) czy przebojową komedię muzyczną Leona Trystana Piętro wyżej (1937) – trzeba pamiętać przede wszystkim, że Seweryn Steinwurzel zrobił (według jednych źródeł samodzielnie, według innych – wspólnie z Jerzym Maliniakiem) zdjęcia do wybitnego zaginionego filmu – Legionu ulicy Aleksandra Forda (1932). Skoro film ten, opowiadając o młodych cierpiących biedę gazeciarzach warszawskich, wyłamywał się w dużym stopniu z „salonowej″ konwencji głównego nurtu rodzimego kina międzywojennego, to i jego strona operatorska musiała podążać tym śladem, skłaniając się ku realizmowi.

Słuchacze Akademii Polskiego Filmu oglądają inny film ze znakomitymi zdjęciami Steinwurzela (i Stanisława Lipińskiego) – Dziewczęta z Nowolipek Lejtesa (1937). W tej wybitnej ekranizacji powieści Poli Gojawiczyńskiej styl zdjęć zmienia się płynnie w miarę rozwoju akcji i dojrzewania tytułowych bohaterek, przechodząc od surowego, realistycznego w sekwencjach początkowych, do lirycznego, onirycznego – w kolejnych.

Seweryn Steinwurzel urodził się 18 stycznia 1898 roku w Warszawie, w rodzinie o tradycjach fotograficznych. Po maturze studiował budowę maszyn w szkole technicznej Wawelberga i Rotwanda. Z kinem związał się trochę przypadkowo. W 1922 roku nabył okazyjnie kamerę i wraz z bratem kręcił nią filmy amatorskie. Obaj chcieli, żeby w jakimś „prawdziwym″ filmie wystąpił ich tresowany pies. W tym czasie kuzyn braci, Leo Forbert, wypatrzył w filmie dobry interes. Seweryn Steinwurzel założył z nim i Brunonem Bredschneiderem wytwórnię filmową Meteor. Zadebiutował w niej jako profesjonalny operator sensacyjnym obrazem Bredschneidera Ludzie mroku (1923), w którym zagrał ów wyszkolony czworonóg.

Drugim i ostatnim filmem Meteoru był Syn szatana (1923) tego samego reżysera, również ze zdjęciami Steinwurzela. Zachwycony krytyk pisał: „Inż. S. [Steinwurzel], który swym pierwszym obrazem pt. Ludzie mroku postawił się od razu na jednym z czołowych miejsc w gronie naszych operatorów, uczynił kolosalny krok naprzód, wykonawszy okultystyczny film pt. Syn szatana, którego technika, nie mówiąc o obrazach krajowych, prześciga daleko technikę filmów zagranicznych″ (wszystkie cytaty za Pleografem. Słownikiem biograficznym filmu polskiego 1896-1939 Jerzego Maśnickiego i Kamila Stepana, Kraków 1996).

Kolejne pochwały Steinwurzel zebrał za zdjęcia w odwołującym się do tradycji żydowskiej i opatrzonym napisami w języku jidysz Ślubowaniu Zygmunta Turkowa (1924). Recenzent Leo Belmont docenił „wysoki poziom techniczny filmu, czystość zdjęć, «barwność» cieni i półcieni, umiejętny dobór stanowiska operatora (…)″.

Na uznanie zasługuje zdolność Steinwurzela do pokonywania ograniczeń technicznych, wynikających z prymitywnych warunków, w jakich powstawały wczesne filmy z jego dorobku, aż do komedii Rywale (1925), którą nie tylko sfotografował, ale i wyreżyserował.

Podczas realizacji Czerwonego błazna Henryka Szaro (1926) dysponował już lepszym sprzętem, a zdjęcia do Zewu morza tego reżysera (1927) zrobił zakupionym przez siebie francuskim aparatem filmowym najwyższej, na tamte czasy, jakości. W 2013 roku odbyła się premiera rekonstrukcji cyfrowej tego filmu w Filmotece Narodowej. Olśniła publiczność rewelacyjnie sfotografowaną sekwencją pościgu hydroplanu za szajką przemytników.

Seweryn Steinwurzel potrafił zaprząc technikę zdjęciową w służbę sztuki operatorskiej, niemniej przypisywał technice duże znaczenie, gdyż ta, w miarę rozwoju, poszerzała skalę możliwości twórczych autora zdjęć filmowych. Dlatego w 1928 roku zwiedził europejskie studia filmowe, a na wystawie kinematograficznej w Paryżu zaopatrzył się w jasne, jak na ówczesne standardy, obiektywy. Po raz pierwszy użył ich – w połączeniu z taśmą panchromatyczną, wierniej oddającą w czerni i bieli barwną rzeczywistość, niż używana w pierwszym dwudziestoleciu kinematografii taśma ortochromatyczna – w Kropce nad i Juliusza Gardana (1928). Był również montażystą tego filmu.

Steinwurzel – od 1933 roku posiadający tytuł inżyniera, który uzyskał na politechnice paryskiej, gdyż szkoła Wawelberga i Rotwanda nie miała prawa go nadawać – bez trudu przystosował się do nowych wymagań, jakie postawił przed operatorami filmowymi przełom dźwiękowy w kinematografii. W latach 30. XX w. często współpracował z czołowymi reżyserami, w tym zarówno z wziętym wytwórcą przebojów Michałem Waszyńskim, jak i z mistrzem kina artystycznego Józefem Lejtesem. Dla Waszyńskiego sfotografował m.in. Głos pustyni (1932) oraz komedie Kocha, lubi, szanuje (1934), Pieśniarz Warszawy (1934) i Papa się żeni (1936, współautor zdjęć: Jerzy Sten). Dla Lejtesa – oprócz Barbary Radziwiłłówny i Dziewcząt z Nowolipek, przy których, przypomnijmy, podzielił się pracą operatora ze Stanisławem Lipińskim – np. Różę (1936) i Granicę (1937). Szczególnie interesujące efekty Lejtes i Steinwurzel uzyskali w Granicy – poważnym dramacie psychologiczno-obyczajowym według powieści Zofii Nałkowskiej. Skupioną, oszczędną koncepcję plastyczną filmu oparli w dużej mierze na zbliżeniach i półzbliżeniach twarzy aktorów, a ponadto w kilku ujęciach eksperymentowali z dużą głębią ostrości, wyprzedzając o kilka lat słynącego z inscenizacji głębinowej Obywatela Kane’a Orsona Wellesa.

Kunsztowi Seweryna Steinwurzela wiele zawdzięczają dwa przeboje kina w języku jidysz, nakręcone głównie z myślą o publiczności żydowskiej – List do matki Leona Trystana i Józefa Greena (1938) oraz Mateczka Konrada Toma i Józefa Greena (1938).

Talent operatora dał też o sobie znać w jednym z ostatnich filmów polskich, które weszły na ekrany przed drugą wojną światową – Kłamstwie Krystyny Henryka Szaro (1939, prem. 31 stycznia).

Steinwurzel, nierzadko wspólnie ze Stanisławem Lipińskim, zrobił zdjęcia – w kraju lub za granicą – do ośmiu filmów dokumentalnych z lat 1923-1943. Część z nich zrealizował Michał Waszyński. Między rokiem 1928 a 1944 okazjonalnie trudnił się również montażem filmowym. W latach 1928-1934 był mężem aktorki Nory Ney, którą często miał okazję filmować.

W Pleografie… Maśnicki i Stepan przytaczają, jak piszą, przypuszczalnie jedyną tak wysoką ocenę umiejętności polskiego międzywojennego operatora, wyrażoną explicite przez krytyka.

Jej autorem był Mieczysław Sztycer, odnosiła się do Steinwurzela, a brzmiała następująco:

„S.[Steinwurzel] jest matematykiem klatki filmowej, kompozycja jego zdjęcia nie ma w sobie cienia dowolności. Z inżynieryjną dokładnością konstruuje każde zdjęcie, wymierza jego przestrzeń i rozmieszcza harmonijnie filmową materię w płaszczyźnie ekranu″.

Do tych słów z 1938 roku można dodać, że matematyczna precyzja i „inżynieryjna dokładność″ zdjęć Steinwurzela, aczkolwiek faktycznie wyczuwalna, nie ciążyła nad nimi, nie odbierała im pożądanej w sztuce operatorskiej ekspresji i energii wizualnej.

Najważniejsze wydarzenia w życiorysie Steinwurzela po wybuchu drugiej wojny światowej to pobyt w ZSRR (pracował m.in. w wydziale zdjęć trickowych w moskiewskiej wytwórni Sojuz Dzietfilm) oraz wstąpienie do Armii Polskiej gen. Władysława Andersa, w której został przydzielony do zespołu filmowego. Z Armią dotarł do Kairu, a po wojnie próbował kontynuować karierę w Palestynie, Argentynie i Brazylii. Pracował jako naczelny inżynier działu mechaniki największej brazylijskiej wytwórni filmowej Leader Cinematografic.

Od sierpnia 1975 roku mieszkał w Izraelu, gdzie 27 grudnia 1983 roku zakończył życie.

Andrzej Bukowiecki