Akademia polskiego filmu

Mimo iż okres między wojnami światowymi trwał tylko dwadzieścia lat, okazał się wystarczająco długi,  by nastąpiła w nim wymiana pokoleń. Stanisław Lipiński (rocznik 1909) należał właśnie do drugiej, młodszej generacji autorów zdjęć filmowych w międzywojennej kinematografii polskiej. Młody nie tylko wiekiem, ale i artystycznym duchem, wniósł do profesji operatorskiej nowe koncepcje. Choć od momentu, w którym rozpoczął pracę w pełnometrażowym filmie fabularnym (rok 1936), do wybuchu drugiej wojny światowej upłynęły zaledwie trzy lata, zdążył w tym czasie zrobić zdjęcia do czternastu obrazów (w kilku przypadkach wspólnie z innymi operatorami) i przynajmniej w kilku z nich zaprezentować nowatorstwo oraz nieprzeciętny talent.

Jedną z tych szczególnie charakterystycznych dla innowacyjności Lipińskiego produkcji, sfotografowaną wprawdzie wspólnie z Sewerynem Steinwurzelem – Dziewczęta z Nowolipek Józefa Lejtesa (1937) – oglądają słuchacze Akademii Polskiego Filmu. W jej programie znalazł się też inny film, do którego Lipiński zrobił, tym razem samodzielnie, zdjęcia: komedia Mieczysława Krawicza Paweł i Gaweł (1938). Sama w sobie udana, a więc i sfotografowana błyskotliwie, nie dała jednak kamerze tak dużego pola do popisu, jak ambitna ekranizacja powieściowych Dziewcząt z Nowolipek Poli Gojawiczyńskiej, na dodatek zrealizowana przez wybitnie utalentowanego reżysera, jakim był Józef Lejtes.

Piszą Jerzy Maśnicki i Kamil Stepan w Pleografie. Słowniku biograficznym filmu polskiego 1896-1939 (Kraków 1996): „Wrażliwy i otwarty reżyser pozwolił rozwinąć się pomysłom L. [Lipińskiego], które niewątpliwie przyczyniły się do sukcesu ekranizacji (…). Chwalono stylistyczną spójność zdjęć, które wzmacniały wymowę starannie opracowanej przez reżysera konstrukcji fabularnej. Struktura ta podkreślona została trzema odrębnymi w charakterze sposobami filmowania kolejnych trzech części filmu. Najwięcej pochwał do dziś zdobywają sekwencje drugiej części, w której «ekran roziskrza się od życia, wizualnego optymizmu, sensualnego panteizmu; obrazy, poprzez ruch i montaż, przez ciągłą walkę światła z cieniem, przywodzą na myśl płótna malarzy impresjonistycznych» (…)″. (J.[Józef] Cybusz).

Rewelacyjna pod względem operatorskim była również część pierwsza Dziewcząt z Nowolipek, obrazująca z rzadko spotykanym w polskim kinie międzywojennym realizmem nędzę ówczesnych suteren i podwórek na tytułowych warszawskich Nowolipkach.

Dziewczęta z Nowolipek to pierwszy sukces artystyczny Stanisława Lipińskiego. Kolejny przyszedł wraz z Ludźmi Wisły Aleksandra Forda i Jerzego Zarzyckiego (1938). Większość akcji filmu rozgrywała się na barce płynącej rzeką. Na ekranie zagościła więc kolejna rzadkość w rodzimym filmie sprzed 1939 roku: autentyczny, nie podrabiany w studio plener. „Recenzentów zachwyciły artyzm i techniczna doskonałość pejzaży, zdjęć rzecznych i scen środowiskowych; chwaląc «przepiękne, chwilami natchnione, zawsze ciekawe i godne najwyższej uwagi zdjęcia L.» [Lipińskiego], stwierdzano, iż «przynoszą one chlubę młodej kinematografii polskiej»” – przypomnieli w cytowanym już wydawnictwie Maśnicki i Stepan.

Zdaniem tych samych autorów drugim największym sukcesem Stanisława Lipińskiego, obok Dziewcząt z Nowolipek, okazał się następny film Lejtesa Sygnały (1938). „(…) Podkreślano, że mimo wad był to jeden z najbardziej ambitnych filmów sezonu, zaś artystycznie mistrzowska, technicznie nieprzypadkowa i głęboko przemyślana fotografia L. [Lipińskiego] wykraczała daleko poza przeciętny poziom polskich produkcji″ – czytamy w Pleografie…

W Sygnałach na szczególne uznanie zasłużyły zapadające w pamięć zdjęcia morskie.

Serię triumfów Lipińskiego zamknęły Czarne diamenty Jerzego Gabryelskiego (1939, prem. 1981) – film rozgrywający się na górniczym Śląsku, oparty na powieści Gustawa Morcinka pod tym samym tytułem. Choć podziemia kopalni odtworzono w dekoracji atelierowej, Lipiński osiągnął przejmujące rezultaty w sekwencji ukazującej zasypanych górników.

Pleograf… Maśnickiego i Stepana „zwraca też uwagę na ciężkie, ciemne, groźne pejzaże industrialne Górnego Śląska″.

Urodzony we Lwowie, jak już wiemy w 1909 roku (9 sierpnia), od czerwca 1935 roku stale mieszkający w Warszawie Stanisław Lipiński zawdzięczał osiągnięcia artystyczne nie tylko talentowi. Zdobył gruntowne wykształcenie, którego kulminacją było ukończenie z tytułem inżyniera technika studiów operatorskich w słynnej szkole filmowej IDHEC w Paryżu. Lipiński ponadto odbył dwuletnią praktykę zawodową w Anglii, a zanim rozpoczął pracę w pełnometrażowym kinie fabularnym, nabierał doświadczenia jako operator filmów krótkometrażowych, w tym dokumentalnych. Już w nich wykazał się inwencją twórczą. Zresztą nie mogło być inaczej, gdyż były to często filmy realizatorów kierujących międzywojenne kino polskie na nowe drogi rozwoju artystycznego, np. Antoniego Bohdziewicza (Dłuto i pędzel, Francja, 1932), Eugeniusza Cękalskiego – współzałożyciela Stowarzyszenia Miłośników Filmu Artystycznego Start w Warszawie (C-G-S, 1934), czy twórców związanych z lwowskim Klubem Filmowym Awangarda.

Notabene, filmowi krótkometrażowemu i dokumentalnemu Lipiński pozostał wierny do 1945 roku, przy czym bywał tu nie tylko operatorem, ale również realizatorem.

Zanim zabłysnął zdjęciami w Dziewczętach z Nowolipek, sfotografował trzy filmy pełnometrażowe, wśród nich swój debiut fabularny – żydowski obraz Za grzechy (1936) w reżyserii Aleksandra Martena oraz fabularyzowany dokument Aleksandra Forda Droga młodych (1936), ukazujący sanatorium dla dzieci żydowskich w Miedzeszynie, nie dopuszczony przez cenzurę na ekrany.

Kolejnym ciekawym filmem w dorobku Lipińskiego (a zarazem Steinwurzela i Seweryna Kruszyńskiego) jest Parada Warszawy Konrada Toma (1937) – składanka kabaretowych występów ówcześnie najpopularniejszych polskich aktorów. 

W kwietniu 1938 roku Stanisław Lipiński poślubił popularną aktorkę Inę Benitę.

Podczas drugiej wojny światowej filmował kampanię wrześniową, brał udział w obronie rodzinnego Lwowa, został więźniem NKWD i sowieckiego łagru, a po odzyskaniu wolności na mocy układu Sikorski-Majski wstąpił w marcu 1942 roku do armii gen. Władysława Andersa i pracował jako operator Referatu Filmowego II Korpusu Polskiego, w tym kilkudziesięciu wydań Kroniki Wojennej. Utrwalił na taśmie prawie cały szlak bojowy II Korpusu, m.in. bitwę pod Monte Cassino. W 1944 roku został odznaczony Krzyżem Zasługi. Doświadczenia wojenne – oraz materiały dokumentalne, m.in. właśnie z Monte Cassino – wykorzystał jako współautor (z Sewerynem Steinwurzelem) zdjęć do filmu fabularnego Michała Waszyńskiego Wielka droga (1946). Z Józefem Lejtesem jeszcze raz połączył siły w Wielkiej obietnicy (Palestyna 1946), jako Stan Lipinski (współautorem zdjęć był brytyjski operator Jo Jago).

Począwszy od 1946 roku Lipiński próbował kontynuować karierę w Wielkiej Brytanii, m.in. w słynnej wytwórni filmowej Rank. Jednak bez powodzenia, artysta nie należał też do tamtejszych związków zawodowych. Dziesięć lat później przeniósł się do Kanady. Pracował tam w stacji telewizyjnej CBC, a następnie, do 1966 roku, robił – wprawdzie sporadycznie i pod pseudonimami (Stan Listur, Stan Lupin) – zdjęcia do niezależnych produkcji fabularnych.

Stanisław Lipiński zmarł 7 maja 1974 roku w Rockport w stanie Nowy Jork, gdzie w ostatnich dwóch latach życia wykładał fotografikę na tamtejszym uniwersytecie.

Andrzej Bukowiecki