Akademia polskiego filmu

Na pytanie, co w życiu człowieka jest najważniejsze, pisarz odpowiada w Królewskich snach: „Ukształtowanie samego siebie (...) Nie wystarczy poznać, trzeba jeszcze z sobą powalczyć. Nie popuszczać sobie (...) Zwłaszcza kiedy wiele wolno”.

Urodził się 8 listopada 1923 roku w Warszawie. Przed wojną – jako dziecko – współpracował z założonym przez Janusza Korczaka „Małym Przeglądem”. Czas okupacji spędził w Związku Radzieckim. W 1944 roku wstąpił do Wojska Polskiego; wtedy też zadebiutował jako poeta na łamach „Głosu Żołnierza”. Trzy lata później opublikował swą pierwszą książkę zatytułowaną Kijów, Taszkient, Berlin. Dzieje włóczęgi. Uprawiał różne gatunki literackie, pisał wiersze, reportaże, opowiadania, eseje, wspomnienia, powieści dla dorosłych i młodzieży, a także scenariusze filmowe.

Z kinematografią związał się w 1958 roku jako scenarzysta – utrzymanego w konwencji westernu – filmu Wadima Berestowskiego Rancho Texas. Ten reżyser przeniósł także na ekran jego poczytną powieść dla młodzieży – nawiązującą nieco do słynnych Chłopców z Placu Broni Ferenca Molnára – Bitwa o Kozi Dwór (1961).

Pierwszym znaczącym scenariuszem Hena był nowelowy, rozgrywający się w wojennej lub tużpowojennej rzeczywistości, Krzyż Walecznych (1961) Kazimierza Kutza, oparty na trzech jego opowiadaniach (Krzyż Walecznych, Kłopot z psem, Wdowa po Joczysie). Bohaterem Krzyża... jest żołnierz, który za dokonanie bohaterskiego czynu otrzymał medal i kilka dni urlopu. Gdy dociera do rodzinnej wsi, zastaje tam tylko zgliszcza... Do grupy polskich żołnierzy przyplątał się bezdomny owczarek niemiecki z hitlerowskiego obozu koncentracyjnego – o tym opowiada nowela druga zatytułowana Pies. Wdowa... zaś poświęcona jest młodej kobiecie, której mąż – kapitan Joczys – zginął bohaterską śmiercią, a jej trudno teraz ułożyć sobie życie. Hen jest także autorem scenariusza Nikt nie woła (1960), kolejnego filmu Kutza, pełnej poezji i nostalgii (nastrojowe zdjęcia Jerzego Wójcika), rozgrywającej się tuż po wyzwoleniu historii młodego mężczyzny, który na Ziemiach Zachodnich stara się szukać schronienia przed konsekwencjami wojny, chcąc rozpocząć życie od nowa, polemizującej z dramatycznymi losami Maćka Chełmickiego, bohatera słynnego Popiołu i diamentu (1958) Andrzeja Wajdy, ekranizacji głośnej powieści Jerzego Andrzejewskiego.

Hen jest także autorem – opartego na własnej powieści pod tym samym tytułem – scenariusza do niezwykle interesującego filmu Witolda Lesiewicza Kwiecień (1961), spoglądającego na sprawy wojennego bohaterstwa – na przykładzie postaw oficerów II Armii WP w czasie ofensywy wojennej 1945 roku – z pozycji racjonalisty. Portret polskiego żołnierza, przemierzającego bojowy szlak z ziemi sowieckiej do Berlina, kontynuował w Nieznanym (1964), również wyreżyserowanym przez Lesiewicza. Ciekawym dokonaniem okazało się także – zrealizowane w tym samym roku przez Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego – Prawo i pięść, według scenariusz jego autorstwa, stanowiącego adaptację własnej powieści Toast. Utrzymana w westernowej formule, pełna dramatycznych spięć opowieść rozgrywająca się tuż po zakończeniu wojny na Ziemiach Zachodnich. Jej bohater, Andrzej Koenig, były więzień obozu koncentracyjnego, próbuje zaprowadzić porządek w opuszczonym przez Niemców miasteczku. Sam musi stanąć przeciw wszystkim. Jego współpracownicy zdradzili, okazali się szabrownikami.

W 1963 roku Józef Hen zadebiutował jako reżyser, realizując – wspólnie z Wadimem Berestowskim –  drugą część nowelowych Weekendów (reżyserem pierwszej części, zatytułowanej Julia, był Jan Rutkiewicz, a autorem scenariusza Krzysztof Gruszczyński). Opowieść Hena – Autobusy jak żółwie – to rozgrywająca się współcześnie subtelna historia pewnego uczuciowego oczekiwania i coraz bardziej gasnącej nadziei. Dwa lata później pisarz nakręcił jeszcze dla Telewizji Polskiej niezbyt udany trzyczęściowy cykl komediowy, oparty na własnych scenariuszach – Perły i dukaty (Markiza De Pompadur, Ping-pong, Perły i dukaty). Udaną komedią obyczajową były natomiast Dwa żebra Adama (1963) Janusza Morgensterna, ekranizacja dość śmiałego – jak na owe czasy – opowiadania Archiwum.

Warto wspomnieć, że Hen jest również autorem kilku scenariuszy powstałych na podstawie  dokonań literackich innych autorów, m.in.: Granicy (1977) Jana Rybkowskiego, opartej na słynnej powieści Zofii Nałkowskiej, czy Starej baśni (2003) Jerzego Hoffmana, adaptacji znanej książki Józefa Ignacego Kraszewskiego, a także serialu Życie Kamila Kuranta (1982) Grzegorza Warchoła według prozy Zbigniewa Uniłowskiego (Wspólny pokój, Dwadzieścia lat życia, Dzień rekruta). Seriale – Królewskie sny (1988) Warchoła oraz Rycerze i rabusie (1984) Tadeusza Junaka i poprzedzający go pełnometrażowy film kinowy Ostrze na ostrze (1983) oparł na własnej prozie (Królewskie sny, Przypadki starościca Wolskiego). Pierwowzorem literackim Crimen (1988), awanturniczego serialu rozgrywającego się w XVII wieku, była jego niezwykle poczytna książka Crimen. Opowieść jarmarczna.

W 1994 roku Aleksander Biedroń nakręcił 50-minutowy dokument poświęcony pisarzowi, zatytułowany po prostu Józef Hen.

Jerzy Armata