Akademia polskiego filmu

„«Bądź wierny – idź» – to najsłynniejsze zdanie Herberta, koda Przesłania Pana Cogito, mogłoby stanowić motto jej biografii. Jej wspaniałe i tragiczne życie było odzwierciedleniem i żywą realizacją tego nakazu. Nieuznająca kompromisu w sprawach artystycznych i moralnych, odeszła jako symbol niezłomności” – napisał Tomasz Mościcki we wspomnieniu pośmiertnym na łamach „Życia” (2004).

Urodziła się 22 marca 1925 roku w Krakowie – zmarła 22 czerwca 1989 roku w Warszawie. W czasie okupacji występowała w Teatrze Podziemnym Adama Mularczyka. Wykształcenie aktorskie zdobyła dopiero po wojnie, w Państwowej Szkole Dramatycznej przy Starym Teatrze w Krakowie (1947). Studiowała także na Wydziale Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego (1946-1947). Aktorka teatrów Krakowa – Miejskie Teatry Dramatyczne (1946-1949), Wrocławia – Teatry Dramatyczne (1949-1950) i Warszawy – Polski (1950-1954, 1982-1983), Domu Wojska Polskiego (1955-1962), Narodowy (1962-1963, 1964-1966), Współczesny (1963-1964, 1967-1980). Była aktywną działaczką opozycji politycznej, członkiem Komitetu Obrony Robotników, organizatorką podziemnego Towarzystwa Kursów Naukowych.

Na ekranie po raz pierwszy pojawiła się jako murarka w Przygodzie na Mariensztacie (1953) Leonarda Buczkowskiego, a pierwszą większą rolę – Olgi Stareńskiej – zagrała w Nikt nie woła (1960) Kazimierza Kutza, pełnej poezji i nostalgii, rozgrywającej się tuż po wyzwoleniu historii młodego mężczyzny, który na Ziemiach Zachodnich stara się szukać schronienia przed konsekwencjami wojny, chcąc rozpocząć życie od nowa.

Wstrząsającą kreację stworzyła – jako Żydówka – w krótkim filmie Andrzeja Brzozowskiego Przy torze kolejowym (1963), ekranizacji okupacyjnego opowiadania Zofii Nałkowskiej. Do tematyki wojennej powróciła – dwadzieścia lat później – rolą babci Grossmanowej w Kartce z podróży (1983), debiutanckim filmie Waldemara Dzikiego, będącym przejmującą adaptacją powieści Ladislava Fuksa Pan Teodor Mundstock, rozgrywającej się w pierwszych latach wojny za murami getta.

Była ulubioną aktorką Krzysztofa Zanussiego: w Życiu rodzinnym (1970) zagrała zdziwaczałą ciotkę, w Bilansie kwartalnym (1974) – przełożoną Marty, głównej bohaterki opowieści, w Barwach ochronnych (1976) – aktorkę recytującą wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Wisławy Szymborskiej.  

W 1991 roku Jerzy Markuszewski i Nina Terentiew zrealizowali dokument Halina Mikołajska. Próba portretu, a dwa lata później Ludwik Perski – Halina Mikołajska we wspomnieniach Mariana Brandysa. W 2011 roku ukazała się znakomita książka Joanny Krakowskiej Halina Mikołajska. Teatr i PRL.

Jerzy Armata