Akademia polskiego filmu

Nie kształcił się w żadnej ze szkół teatralnych, tylko dzięki talentowi i pracowitości stał się jednym z czołowych polskich aktorów. Grał u najlepszych, w teatrze – u Leona Schillera, Karola Frycza, Erwina Axera, Kazimierza Dejmka, w filmie – u Andrzeja Wajdy, Andrzeja Munka, Wojciecha Jerzego Hasa, Jerzego Kawalerowicza, Stanisława Różewicza, Jerzego Antczaka.

Urodził się 22 lutego 1890 roku w Przemyślu – zmarł 6 czerwca 1979 roku w Warszawie. Zanim stał się zawodowym aktorem, pracował jako drukarz. Na scenie zadebiutował w 1912 roku. Występował w teatrach m.in. Przemyśla, Lwowa, Sosnowca, Katowic, Grudziądza, Torunia, Grodna, Łodzi, Warszawy, Krakowa. Po wojnie był aktorem: Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (1945-1950), Teatru Powszechnego w Łodzi (1951-1952), Teatru Współczesnego (1957-1963) i Narodowego (1953-1957, 1963-1976) w Warszawie. Często występował w spektaklach telewizyjnych (Złota Praga i Złoty Ekran za kreację w Chłopcach według Stanisława Grochowiaka, wyreżyserowanych przez Ryszarda Bera w 1967 roku) oraz słuchowiskach radiowych (m.in. popularny dziadek Mateusz w radiowej powieści Matysiakowie).

Karierę filmową rozpoczął w 1936 roku epizodami w Trędowatej Juliusza Gardana oraz Barbarze Radziwiłłównie Józefa Lejtesa. W zrealizowanych dwa lata później paradokumentalnych Ludziach Wisły (1938) Aleksandra Forda i Jerzego Zarzyckiego zagrał drugoplanową rolę szypra, zaś pierwszą główną rolę – już po wojnie – w wyreżyserowanym kolektywnie przez studentów łódzkiej szkoły filmowej pod opieką Eugeniusza Cękalskiego sztandarowym dziele polskiego socrealizmu Dwie brygady (1950), ekranizacji sztuki Brygada szlifierza Karhana, czeskiego dramatopisarza Vaska Kanii, w której wcielił się w tytułowego przodownika pracy. Notabene, Dwie brygady na festiwalu w Karlowych Warach (1950) zostały uznane za najlepszy film eksperymentalny. 

Rolę życia stworzył sześć lat później, grając maszynistę Władysława Orzechowskiego w Człowieku na torze (1956) Andrzeja Munka, człowieka skomplikowanego wewnętrznie, znakomitego pracownika, mającego jednak kłopoty z przystosowaniem się do nowych, socjalistycznych warunków pracy. Wystąpił także w kolejnych filmach tego reżysera: w Scherzo alla Polacca, pierwszej części Eroiki (1957), rozgrywającej się w czasie powstania warszawskiego, wcielił się w komendanta Mokotowa, a w Zezowatym szczęściu (1960) – w naczelnika więzienia.

Z wyjątkiem Czarnych skrzydeł (1962) Ewy i Czesława Petelskich, udanej ekranizacji powieści Juliusza Kadena-Bandrowskiego, której akcja rozgrywa się na Śląsku lat dwudziestych, gdzie zagrał główną rolę – dyrektora kopalni, oraz udziału na pierwszym planie w kilku mniej interesujących filmach, występował raczej w rolach drugorzędnych, tworząc jednak wiele niezapomnianych kreacji, jak choćby szejka-pustelnika w Rękopisie znalezionym w Saragossie (1964) Wojciecha Jerzego Hasa, proroka chaldejskiego w Faraonie (1965) Jerzego Kawalerowicza, ojca w Weselu (1972) i ojca Maksa w Ziemi obiecanej (1974) Andrzeja Wajdy czy rejenta Joachima Ostrzeńskiego, stryja Barbary, w Nocach i dniach (1975) Jerzego Antczaka.    

Jerzy Armata