Akademia polskiego filmu

"Pleograf. Kwartalnik Akademii Polskiego Filmu", nr 1/2020

 

Centrum sterowania edukacją filmową

Z Dorotą Gołębiowską, Martą Kasprzak, Anną Kołodziejczak i Jadwigą Mostowską z Centralnego Gabinetu Edukacji Filmowej w Łodzi rozmawia Justyna Hanna Budzik

 

Centralny Gabinet Edukacji Filmowej liczy sobie już trzydzieści pięć lat. Czy możemy mówić o okresach w jego działalności, w których uwaga pracujących w nim dydaktyków była skupiona na jakichś szczególnych, wybranych zagadnieniach z zakresu edukacji filmowej?

Anna Kołodziejczak: Wydaje się, że punktem odniesienia dla naszych działań przez te wszystkie lata była (i jest) podstawa programowa. Ten dokument, wydany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, to obowiązkowy na danym etapie edukacyjnym zestaw treści oraz umiejętności, które muszą być uwzględnione w procesie nauczania. Jego zapisy przekładają się więc bezpośrednio na pracę każdej szkoły, działania każdego nauczyciela, a w konsekwencji na kształtowanie się każdego polskiego ucznia. CGEF także jest placówką/zespołem działającym w ramach sytemu oświaty. Każda podstawa programowa interesuje nas zawsze z punktu widzenia tego, co zawiera, i tego, czego w niej nie ma. Bowiem to, co zawiera, koniecznie należy realizować na zajęciach szkolnych i pozaszkolnych różnymi metodami – my optujemy za tym, i wskazujemy to w naszych opracowaniach, publikacjach, podczas spotkań adresowanych do nauczycieli, aby maksymalnie dużo zapisów podstawy programowej z wielu przedmiotów konkretyzować na zajęciach z młodymi ludźmi, wykorzystując film. Obserwujemy, że jest on nadal naturalnym sojusznikiem edukacji – film jest sztuką popularną, lubianą, na swoich podstawowych poziomach zrozumiałą, nauka bazująca na filmie kojarzona jest raczej z zabawą i rozrywką. Z kolei to, czego podstawa programowa nie uwzględnia, staje się dla nas inspiracją do proponowania form zajęć uzupełniających, zarówno dla młodych ludzi, jak i ich nauczycieli.

Gabinet ewoluuje i zachowuje energię do działania dzięki zróżnicowanym kompetencjom ludzi, którzy w danym okresie go tworzą lub z nim ściśle współpracują. Początki pracy CGEF to dominacja przyliterackiego modelu edukacji filmowej, opartego na metodach wypracowanych przez polonistów wykorzystujących film podczas zajęć języka polskiego. To także skierowanie uwagi na problematykę adaptacji filmowych, kanonu lektur literackich i filmowych, klasykę kina. Dość wymienić w tym miejscu dwie publikacje powstałe w tym okresie, pierwsza autorstwa Eweliny Nurczyńskiej-Fidelskiej Edukacja filmowa na tle kultury literackiej (Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1989) i kolejna stworzona przez nią we współpracy z Ewą Popiel-Popiołek, Barbarą Parniewską i Haliną Ulińską Film w szkolnej edukacji humanistycznej (Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa−Łódź 1993).

Ważnym nurtem w działalności Gabinetu jest ten związany z wykorzystaniem filmu w procesach wychowawczych – czy to w szkole, czy to w rodzinie. Posiłkujemy się w tym przypadku (obecnie w CGEF pracują trzy filmoznawczynie i jedna polonistka) wiedzą psycholożek z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej dla Młodzieży w Łodzi. Przy ich współpracy powstają teksty polecające nowe filmy z repertuaru kinowego, które w dziale „Seans rodzinny” można przeczytać na prowadzonym przez nas wortalu EdukacjaFilmowa.pl. Z ich udziałem tworzona była pionierska w Polsce propozycja ratingu kinowego. To one uzupełniają o moduł psychologiczny spotkania filmoznawczo-metodyczne dla nauczycieli.

Z kolei okres bardzo bliskiej współpracy CGEF z Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, trwający od 2003 roku, spowodował intensyfikację działań i zaowocował wypracowaniem różnorodnych form zajęć dla nauczycieli. Od wspólnego wydania zbiorów scenariuszy lekcji z wykorzystaniem filmu Zoom – kino w zbliżeniu (ukazało się dziesięć książek), poradnika Edukacja filmowa na zajęciach szkolnych i pozaszkolnych[1], poprzez cykle spotkań, szkoleń i warsztatów, aż po stworzenie spotykającego się systematycznie łódzkiego Zespołu Nauczycieli Liderów Edukacji Filmowej.

Nieco inna problematyka stała się wiodąca, a następnie funkcjonowała równolegle z pozostałymi formami działalności, wraz z podjęciem przez nas bliskiej współpracy z Siecią Kin Studyjnych i Lokalnych. Wraz z rozwijaniem przez kina zrzeszone w Sieci projektów i programów edukacyjnych zaistniała konieczność, aby środowisko kiniarskie zyskało wiedzę o potrzebach, możliwościach i sposobach funkcjonowania placówek oświatowych. Z kolei, aby uspójnić te dwustronne działania, szkoły musiały się dowiedzieć, co i na jakich zasadach mogą oferować im kina w zakresie przemyślanej, dostosowanej do ich potrzeb edukacji filmowej. Ta wzmożona wymiana informacji rozpoczęła się bodaj w 2005 roku seminarium w Cieszynie – z udziałem kiniarzy, nauczycieli, specjalistów edukacji filmowej, wykładowców akademickich – pod nazwą „KinoSzkoła. Filmowe dialogi”. Odbyły się cztery edycje tego wydarzenia, które przyczyniło się do wzajemnego poznania i nawiązania satysfakcjonującej współpracy przez oba środowiska. Związki te były pielęgnowane przez lata dzięki takim formom działań jak konkurs dla młodzieży „Dwa srebrne ekrany”. Podczas jedenastu edycji tego wydarzenia jego laureaci mieli możliwość rozwijania swoich pasji filmowych w ramach letnich festiwali, np. w Ińsku, Sandomierzu czy Zwierzyńcu. Cel integracji działań przyświecał również stworzeniu w 2010 roku wortalu EdukacjaFilmowa.pl, który szybko stał się forum wymiany rzetelnej wiedzy filmoznawczej i metodycznej oraz doświadczeń zawodowych dla wielu środowisk zaangażowanych w edukację filmową młodego widza. W 2013 roku, podczas 38. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni projekt „Między nami autorami – www.edukacjafilmowa.pl”, w ramach którego powstał właśnie ten wortal, otrzymał Nagrodę Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. Nagroda ta jest szczególnym wyróżnieniem w branży filmowej, świadczącym o docenieniu pracy osób i instytucji związanych z filmem.

Dorota Gołębiowska: Mówiąc o akcentach rozkładanych na różnorakie aktywności Gabinetu w ostatnich latach, warto wspomnieć o działaniach adresowanych pośrednio lub bezpośrednio do dyrektorów szkół i placówek oświatowych, od których w dużej mierze zależy, jaki kształt i rozmach będzie miała edukacja filmowa w danej szkole. Jak wspomniano wyżej, najważniejszym dokumentem kierunkującym pracę dydaktyczną i wychowawczą szkoły jest podstawa programowa, jednak o organizacji pracy szkoły decyduje w największym stopniu dyrektor. Nawet duży zespół pełnych zapału nauczycieli kinomanów doskonale przygotowanych do prowadzenia edukacji filmowej niewiele zdziała, jeśli nie będzie zgody dyrektora na wyjścia do kina, organizację zajęć koła filmowego, nocny maraton filmowy, realizację projektu filmowego itp. Podjęliśmy zatem działania mające na celu uświadomienie dyrektorom potencjału filmu jako atrakcyjnego i efektywnego narzędzia wspierającego szkoły w realizacji podstawy programowej oraz w pracy wychowawczej – wspólnie z SKSiL wydaliśmy specjalny poradnik (wspomniana wyżej publikacja Edukacja filmowa na zajęciach szkolnych i pozaszkolnych), w którym między innymi wskazano umocowanie prawne edukacji filmowej, możliwości pracy z filmem na zajęciach lekcyjnych i pozalekcyjnych, zwrócono uwagę na aspekty psychologiczne i wychowawcze pracy z filmem. Gościliśmy także na kongresach OSKKO (ogólnopolskich spotkaniach dyrektorów placówek edukacyjnych oraz przedstawicieli władz oświatowych), prezentując potencjał edukacyjny filmu, przekonując o konieczności rozwijania kompetencji młodych ludzi w zakresie ich uczestnictwa w kulturze filmowej i próbując przy okazji rozprawić się z pokutującym jeszcze w niektórych szkołach stereotypem zajęć filmowych jako jedynie formy rozrywki czy momentu luzu dla nauczyciela.

Początki działalności Gabinetu związane są z postacią profesor Eweliny Nurczyńskiej-Fidelskiej. Jakie elementy metody czy strategii edukacji filmowej wypracowanej przez Panią Profesor są kontynuowane do dziś w projektach Gabinetu? W jaki sposób jej założenia ewoluowały w ciągu kolejnych lat?

A.K.: Profesor Ewelina Nurczyńska-Fidelska, przez wiele lat kierująca Katedrą Mediów i Kultury Audiowizualnej Uniwersytetu Łódzkiego, na początku swojej drogi zawodowej pracowała w szkole średniej jako polonistka. Z tamtego okresu zapewne pochodziło wiele jej profesjonalnych kontaktów i potrzeba zadbania o rozwój edukacji filmowej na szczeblu szkolnym i akademickim; najlepiej w sposób systemowy, ogólnopolski, sformalizowany. Wydaje się, że Pani Profesor dostrzegała szczególnie wyraźnie spójność i ciągłość procesu nauczania/uczenia się, który nie kończy się wraz z wydaniem świadectwa dojrzałości. Stąd także jej zaangażowanie w ruch DKF-owski, działania SKSiL, a nawet prowadzenie programu telewizyjnego dotyczącego edukacji filmowej. Tej problematyce, podsumowując wieloletnie doświadczenia własne i współpracujących z nią pedagogów – zebrane podczas realizacji grantu badawczego czy monitorowania zajęć Kina Lektur Szkolnych – poświęciła swoją habilitację[2].

Warsztaty realizacji filmowej w Pałacu Młodzieży im. J. Tuwima, maj 2019 r., fot. Marta Kasprzak

Kiedy w latach 80. zaczęto tworzyć Centralne Gabinety Edukacji w różnych miastach, nawiązując do tradycji kulturalnej danych regionów, w Łodzi powstał ten dedykowany edukacji filmowej. Działo się to w 1985 roku na mocy porozumienia zawartego pomiędzy Ministerstwem Oświaty a Ministerstwem Kultury, pod auspicjami Kuratorium Oświaty w Łodzi. CGEF swoją siedzibę miał w Pałacu Młodzieży im. Juliana Tuwima. Nurczyńska-Fidelska od tego momentu (do 2016 roku) pełniła funkcję konsultantki naukowej Gabinetu, przez pewien czas było to nawet etatowo sformalizowane. Z wyjątkiem pionierskiego okresu działalności placówki, kiedy pod kierunkiem Pani Profesor tworzono przyliterackie ramy edukacji filmowej (z formami takimi jak lekcje filmowe prowadzone przez polonistów, którym nie była obca wiedza filmoznawcza, pokazy dla młodzieży poprzedzone prelekcjami, zsynchronizowanie działań Kina Lektur Szkolnych z wymogami podstawy programowej, wydawanie publikacji metodycznych poświęconych filmowi, a skierowanych konkretnie do polonistów), w znacznej mierze później kontynuowane, Nurczyńska-Fidelska głównie współpracowała z CGEF przy organizacji Ogólnopolskich Konferencji Filmoznawczych w Borkach, a następnie od 2011 roku w Radziejowicach. Była twórczynią lub współtwórczynią ich programu (np. we współpracy ze Stefanem Czyżewskim czy Bronisławą Stolarską) od 1. do 25. edycji, to ona dbała o odpowiedni dobór tematów i prelegentów. Za jej sprawą także, wzorem konferencji naukowych, ukazywały się tomiki zawierające wystąpienia z poprzedniej sesji. Nadal są wypożyczane i czytane. Publikacje te w większości były redagowane przez Panią Profesor wspólnie ze znakomitym tłumaczem z języka angielskiego i pisarzem Zbigniewem Batką, także przez wiele lat pracującym w Gabinecie.

Pomysł organizacji kilkudniowej ogólnopolskiej sesji filmoznawczo-metodycznej dla nauczycieli[3] zrodził się ponoć podczas jednego z wydarzeń edukacyjno-filmowych odbywających się w Gdańsku. Wraz z Ewą Kanownik (filmoznawczynią kierującą Gabinetem od początku jego istnienia do 2018 roku), Bronisławą Stolarską (historyczką kina, UŁ) i Jerzym Dyszkiewiczem (znanym łódzkim działaczem kultury) stanowili grupę osób, które wypracowały organizacyjne i merytoryczne ramy tego działania[4].

Celem sesji miało być przede wszystkim przekazanie nauczycielom polonistom specjalistycznej wiedzy filmoznawczej, która w tym okresie nie była łatwa do zdobycia, a stanowiła warunek konieczny prowadzenia zajęć z młodzieżą w tym zakresie. Komponentem wydarzenia od początku był moduł metodyczny; zazwyczaj polegał on na prezentacji dobrych praktyk, interesujących scenariuszy zajęć lub dyskusji na wybrany temat. Swoje doświadczenia przekazywali nauczyciele z całego kraju, Nurczyńska-Fidelska zawsze je komentowała, wzbogacała, zalecała lekturę... Od początku istnienia sesji zapraszała do przedstawienia najnowszej wiedzy filmoznawczej swoich kolegów z Uniwersytetów Śląskiego, Jagiellońskiego, Gdańskiego, nieco później także Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Bardzo częstym gościem wydarzenia była Alicja Helman. Oczekiwanym momentem sesji, co nie zmieniło się do dzisiaj, było spotkanie z wybitnym twórcą filmowym. Sesje przez dwadzieścia edycji odbywały się w Borkach koło Tomaszowa Mazowieckiego, gromadząc każdorazowo od czterdziestu do stu uczestników pasjonatów. Od 2011 roku, już jako konferencje, odbywają się w Domu Pracy Twórczej w Radziejowicach. Obecnie przyciągają rokrocznie około dwustu edukatorów filmowych, a tomiki konferencyjne mają charakter publikacji filmoznawczo-metodycznych zgodnych z tematem spotkania odbywającego się w danym roku. W serii Zoom – kino w zbliżeniu ukazało się już dziesięć książek.

Otwarcie XXVIII Ogólnopolskiej Konferencji Filmoznawczej w Radziejowicach, listopad 2018 r., fot. Marta Kasprzak

Organizowane współcześnie konferencje filmoznawcze w Radziejowicach w dużej mierze opierają się na założeniach i metodach, które wypracował zespół wielu ludzi pod kierunkiem Nurczyńskiej-Fidelskiej. Konsultantem naukowym Gabinetu jest Piotr Sitarski (UŁ). Program konferencji, odmiennie niż w przeszłości, zawiera więcej modułów przygotowywanych przez nauczycieli i edukatorów, pokazując, jak w innowacyjny sposób, często przy zastosowaniu najnowszych technologii, wykorzystać film w pracy na różnych etapach nauczania. Do metod wykładowych dołączyły te aktywizujące uczestników, jak warsztat, gra, close reading, giełda pomysłów. Od kilku lat spotkania wzbogaca koncert muzyki filmowej lub projekcja filmu z muzyką na żywo. Konferencja nie tyle uczy i przeciera szlaki, ile raczej inspiruje do samodzielnych poszukiwań, popularyzuje wiedzę, integruje środowisko, dostarcza informacji na temat działań z zakresu edukacji filmowej dostępnych w Polsce.

Edukacja filmowa, mimo że nadal w dużej mierze przyliteracka, nie oznacza dla nas dzisiaj tego samego, co w momencie tworzenia się CGEF. Film to znakomite narzędzie edukacyjne, które można i warto wykorzystywać w wieloraki sposób na różnych przedmiotach nauczania, w całości i we fragmentach, w szkole i poza szkołą, dla rozwoju osobistego, w procesach wychowawczych i terapeutycznych, dla wiedzy o filmie i tej zdobywanej poprzez film, dla społeczeństwa i dla kultury. Obecnie edukacja filmowa to raczej część medialnej, a szerzej – edukacji cyfrowej.

Działania Gabinetu skierowane są przede wszystkim do nauczycieli i uczniów, a większość przygotowywanych przez was opracowań odnosi się do podstaw programowych. Jakich zmian potrzeba w polskim systemie edukacji szkolnej, aby w pełni realizować założenia edukacji filmowej?

A.K.: Aby w pełni realizować założenia edukacji filmowej, potrzeba decyzji MEN w tej sprawie. Najlepiej w postaci osobnego przedmiotu nauczania o nazwie edukacja filmowa, i to prowadzonego w wymiarze np. pięciu godzin lekcyjnych w tygodniu, oczywiście na wszystkich etapach nauczania – od przedszkola po szkołę średnią. Ten czas byłby potrzebny, żeby można było obejrzeć pełnometrażowy film i go, przynajmniej wstępnie, omówić oraz przeprowadzić warsztaty realizacji, zapoznać ze środkami wyrazowymi sztuki filmowej, zorganizować warsztaty krytyczne, wziąć udział w ciekawym festiwalu, projekcie, imprezie. Albo takie wydarzenie samemu zaprogramować i zrealizować. Polecić interesującą, wzbogacającą filmową lekturę, a następnie na jej temat z zapałem i wyczerpująco podyskutować. Można by na dobre zainfekować młodych ludzi kulturą filmową. Dać, przynajmniej niektórym z nich, sposób rozwoju osobistego i receptę na funkcjonowanie w świecie. Można by… Warto pomarzyć, chociaż można sobie także wyobrazić, jak ta filmowa Arkadia przemienia się w przedsionek piekła dla tych, którzy nie tylko nie znoszą matematyki, ale także filmu. A może i dla tych, którzy kiedyś film uwielbiali…

Jednak kiedy nie mówimy o „pełnej realizacji”, a o satysfakcjonującej, wystarczyłoby kilka zapisów w podstawie programowej paru przedmiotów (np. języka polskiego, historii, etyki, WOS, filozofii, plastyki, muzyki, języków obcych, nawet fizyki, chemii, informatyki i przedsiębiorczości) wskazujących wybrane tytuły filmowe do obejrzenia oraz omówienia, uwzględniających język filmu, wprawki realizacyjne, naukę analizy i interpretacji filmu, elementy historii kina w powiązaniu z historią innych sztuk. Warto by było, aby kierunki polityki oświatowej państwa na dany rok szkolny i wynikające z nich priorytety odnośnego kuratora oświaty zawierały takie słowa jak „film” czy „utwory audiowizualne”. Chociaż wydaje się, że realizować edukację filmową satysfakcjonująco w ramach obecnie obowiązującej podstawy programowej można, warto i trzeba. Potrzebna jest do tego wiedza i pomysłowość nauczyciela, który – mając narzucone pewne zadania dydaktyczne i wychowawcze (np. wychowanie do wartości, profilaktyka uzależnień itd.) – zechce/będzie umiał zrealizować je za pomocą filmu. Bariery nie stanowią już bowiem dotkliwe braki w wyposażeniu sal lekcyjnych, a pewne możliwości stwarzają programy takie jak Filmoteka Szkolna, sporo ułatwia „dozwolony użytek edukacyjny”, www.edukacjafilmowa.pl proponuje gotowe materiały nie tylko na temat klasyki kina, ale także filmów premierowych, a nawet oferty telewizyjnej.

Wydaje się, że edukacja filmowa realizowana dzisiaj w pełni (w systemie oświaty takim jak polski – z przeludnionymi klasami, nadmiernie przeładowanymi programami, presją wszelkich egzaminów i rankingów) to odpowiednio dawkowana przez kompetentnego nauczyciela, znającego zainteresowania i potrzeby swoich podopiecznych, porcja wiedzy, aktywności i kultury filmowej.

Jadwiga Mostowska: Zapewne taki przedmiot jak edukacja filmowa nie ma obecnie szans na zaistnienie w polskiej szkole, tymczasem dziś można i trzeba myśleć o zmianach już nie tylko w kontekście edukacji filmowej, ale szerzej – edukacji medialnej czy wręcz cyfrowej. Tu edukacja filmowa byłaby jednym z elementów przedmiotu obejmującego szereg innych zagadnień i obszarów, łącząc edukację polonistyczną, dziennikarską, artystyczną z informatyką i widzą o mediach, a nawet z językami obcymi. O konieczności wprowadzania do szkół edukacji cyfrowej, o tym, czego powinno się uczyć w ramach takiego przedmiotu/sfery kształcenia, aby była to edukacja skrojona na miarę potrzeb i wyzwań XXI wieku, myśli się dziś w wielu krajach.

Realizacja filmu od kuchni - zajęcia podczas filmowej zielonej szkoły, październik 2018 r., fot. Marta Kasprzak

W jaki sposób edukacja pozaszkolna przyczynia się do rozwoju kompetencji filmowych dzieci i młodzieży? Jakie działania o charakterze edukacji nieformalnej są realizowane pod egidą Gabinetu?

Marta Kasprzak: Prowadząc działania edukacyjne o charakterze nieformalnym, zachęcamy młodych ludzi do pogłębionego odbioru sztuki filmowej – świadomej selekcji oglądanych dzieł oraz podejmowania prób ich analizy i interpretacji. Choć prowadzone przez nas zajęcia nierzadko mają na celu zapoznanie uczniów z zalecanymi w podstawie programowej dziełami filmowymi (np. z Dekalogiem Krzysztofa Kieślowskiego, Ziemią obiecaną Andrzeja Wajdy i Zezowatym szczęściem Andrzeja Munka) lub zagadnieniem filmowej adaptacji, chętnie sięgamy także do bieżącego repertuaru kinowego i organizujemy różnorodne formy zajęć filmowych. Młodzież z całej Polski przyjeżdża do Łodzi na filmowe „zielone szkoły”, których program dostosowujemy każdorazowo do potrzeb konkretnej grupy. Bardzo dużym zainteresowaniem cieszą się zajęcia praktyczne: warsztaty realizacji filmowej, w trakcie których uczestnicy – pod opieką wykładowców i absolwentów PWSFTviT – tworzą etiudę filmową, a także warsztaty animacji poklatkowej, umożliwiające uczniom poznanie podstawowych technik animacji i stworzenie krótkometrażowego filmu. Młodzież chętnie podejmuje wyzwanie w postaci filmowej gry miejskiej, poszerzając swoją wiedzę na temat filmowych środków wyrazu i powstających w Łodzi produkcji, a także uczestniczy w questach – interaktywnych spacerach po filmowej mapie miasta.

Uczniowie klas VII i VIII szkół podstawowych mogą zdobyć rozległą wiedzę z dziedziny filmu i mediów, biorąc udział w Wojewódzkim Interdyscyplinarnym Konkursie Wiedzy o Filmie i Mediach FILMOWE ŁÓDZKIE – FILMOWE REGIONY POLSKI. W ramach konkursu „Dwa srebrne ekrany” młodzież z zaangażowaniem prowadzi internetowe dyskusje wokół różnych fenomenów sztuki filmowej, a także samodzielnie przygotowuje reportaże na wskazany temat. Rozwijaniu zainteresowań uczniów służy również ich udział w realizowanych przez nas projektach edukacyjno-kulturalnych, takich jak „Filmowe fale historii” i „Filmowe małe ojczyzny” (wzmacniające świadomość historyczną oraz kulturową uczestników i zachęcające ich do samodzielnego zdobywania wiedzy na temat zamieszkiwanego regionu). Na przestrzeni jedenastu lat ponad trzy tysiące uczniów zgłębiło fenomeny współczesnego kina i innych sztuk audiowizualnych, biorąc udział w organizowanym cyklicznie (do 2019 roku) projekcie Filmowe Pojedynki.

Dzięki szerokiej ofercie różnorodnych działań staramy się wyposażyć dzieci i młodzież w wiedzę oraz umiejętności niezbędne do rozszyfrowywania treści audiowizualnych, uwzględniając potrzeby i predyspozycje uczniów. Atrakcyjne i angażujące formy działań pozwalają na sprawne poszerzanie kompetencji filmowych naszych odbiorców oraz – co nie mniej istotne w obliczu obszernej podstawy programowej – zrealizować szereg celów kształcenia.

Jak scharakteryzowałybyście specyfikę polskiego modelu edukacji filmowej?

J.M.: Nieco zostało już na ten temat powiedziane, gdy przywoływałyśmy historię CGEF i osoby z nim związane, a także podstawę programową. Polski model edukacji filmowej był i nadal pozostaje przede wszystkim przyliteracki i ściśle związany z nauczaniem języka polskiego. Najwięcej treści z obszaru edukacji filmowej można bowiem znaleźć w podstawie programowej nauczania języka polskiego właśnie (dotyczy to wszystkich etapów edukacji), a pedagogami, którzy najaktywniej realizują edukację filmową w szkole, są oczywiście poloniści. Co naturalne, to oni także najaktywniej poszukują wiedzy i narzędzi mogących pomóc im w realizacji treści edukacyjnych z tego obszaru, są więc największą grupą odbiorców realizowanych przez nas działań nakierowanych na edukację filmową nauczycieli. I od tego, jak bardzo zainteresowani edukacją filmową są właśnie owi nauczyciele, jaką wiedzą oraz umiejętnościami dysponują (albo czy potrafią znaleźć dla siebie oraz uczniów profesjonalne wsparcie chociażby w ofercie edukacji pozaszkolnej), ile czasu są gotowi jej poświęcić, zależy w dużej mierze to, jaką edukację filmową otrzyma uczeń. Są pedagodzy, którzy prowadzą koła filmowe, wspólnie z uczniami realizują filmy, organizują wyjazdy na festiwale czy filmowe „zielone szkoły”. Inni do edukacji filmowej przykładają mniejszą wagę – wówczas film to przede wszystkim adaptacja dzieła literackiego, nośnik fabuł i treści, „zamiennik” szkolnej lektury.

D.G.: Koleżanki wspomniały już kilkakrotnie o dalece niewystarczającej obecności filmu i edukacji filmowej w obowiązujących podstawach programowych (zwłaszcza tych najnowszych) realizowanych głównie na zajęciach lekcyjnych. Warto więc przy tej okazji wspomnieć o rozwiązaniach organizacyjnych, które są stosowane w wielu szkołach realizujących edukację filmową w dużej mierze przenoszoną na zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne. Do najpopularniejszych należą prowadzone przez nauczycieli regularnie (i nierzadko społecznie) szkolne koła filmowe czy cieszące się szczególnym zainteresowaniem młodzieży licealnej szkolne DKF-y. Popularność zyskują projekty filmowe (realizowane przez jedną szkołę lub we współpracy z innymi, także zagranicznymi placówkami), w ramach których młodzież organizuje lokalne wydarzenia filmowe, konkursy, przeglądy, a nawet festiwale twórczości uczniowskiej, ale też bierze udział w wycieczkach tematycznych, których doskonałym przykładem są wspomniane już filmowe „zielone szkoły” w Łodzi, chętnie przez nas wspierane merytorycznie i organizacyjnie.

Czy jakieś dobre praktyki pochodzące spoza Polski są dla was inspiracją i chciałybyście zaadaptować je do naszej rzeczywistości edukacyjnej?

J.M.: Tym, co wydaje się ważne i warte zaszczepiania w naszej rzeczywistości (co zresztą staramy się robić), jest jak najwcześniejsze zapoznawanie dzieci ze specyfiką filmowego medium. Chodzi o to, aby film nie był wyłącznie nośnikiem treści, a jego oglądanie sposobem na wprowadzanie dzieci w świat i w społeczeństwo, ale by uczyć nawet najmłodszych widzów zwracania uwagi na pewne aspekty formalne. I nie chodzi wcale o to, aby wprowadzać od razu pojęcia czy definicje, ale o to, aby dzieci dostrzegały i wychwytywały elementy takie jak choćby zmiana tonacji barwnej czy kolorystyki, zaobserwowały miejsce usytuowania kamery oraz to, czy się porusza, czy nie, zwróciły uwagę na zmianę tempa narracji („dzieje się” szybko, „dzieje się” wolno), efekty dźwiękowe oraz muzykę (np. jaki nastrój wprowadza) i wyciągały z tych prostych obserwacji na początek nieskomplikowane wnioski, ucząc się, w jaki sposób film „opowiada”. Potem przyjdzie czas na bardziej konkretną rozmowę, nazywanie, wprowadzanie pojęć, analizę czy interpretację. Ale podwaliny zostaną już położone. Przykładem takiego podejścia jest choćby brytyjskie „Film High Five” approach, w podobnym modelu opracowywane są od niedawna także najnowsze pakiety Filmoteki Szkolnej FINA dla szkół podstawowych, w przygotowaniu których brałyśmy i bierzemy udział także i my.

Jako że nasza edukacja filmowa jest, jak to już było kilkakrotnie mówione, przypolonistyczna i przyliteracka, a w konsekwencji realizowana w akademickim modelu opartym w pierwszej kolejności na wiedzy (knowledge) raczej niż na praktycznych umiejętnościach (skills) – mam tu na myśli umiejętności związane z realizacją filmu – warto byłoby również wzmocnić ten obszar edukacji filmowej, czerpiąc wzorce z krajów i systemów edukacyjnych, w których dzieci oraz młodzież mają powszechną możliwość zdobywania takich umiejętności, a następnie kwalifikacji w tym zakresie (warto zwrócić uwagę choćby na działalność i programy Northern Ireland Screen). Oczywiście wielu młodych ludzi na własną rękę kręci dziś filmy za pomocą najprostszych narzędzi (smartfon, tablet) i dostępnych aplikacji, ucząc się niejako w trakcie i na własnych błędach, a efekty ich działania bywają naprawdę bardzo dobre. Niemniej warto byłoby, aby taka edukacja była powszechna, podobnie jak np. programowanie, stając się elementem pewnej praktycznej, cyfrowej edukacji na miarę XXI wieku. Proponowane przez nas, choćby w ramach filmowych „zielonych szkół”, warsztaty realizacji filmu dla młodzieży są, niestety, jedynie namiastką takiej edukacji.

Dzięki kontaktom międzynarodowym, które w ostatnich latach coraz dynamiczniej rozwijamy, mamy nie tylko możliwość śledzenia tego, co się dzieje gdzie indziej, i dowiadywania się, jak na edukację filmową patrzą, jak ją rozumieją oraz jak widzą jej dalszy rozwój ci, którzy zajmują się nią (oraz decydują o jej kształcie) w innych krajach, ale także zyskujemy sposobność do wymiany dobrych praktyk, podpatrywania ciekawych wzorców i wartych wdrożenia rozwiązań, a wreszcie do wspólnej realizacji pomysłów czy projektów.

Praca na planie filmowym, luty 2020 r., fot. Marta Kasprzak

Które z działań Gabinetu są obecnie najważniejsze, najmocniej rozwijane, których domagają się szczególnie odbiorcy?

D.G.: Wśród naszych działań mamy kilka takich, które uważamy za flagowe, gdyż cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem odbiorców, odpowiadają na ich potrzeby i mają duże (potwierdzone) znaczenie dla podnoszenia kompetencji uczestników oraz animowania edukacji filmowej w skali lokalnej i ogólnopolskiej, dlatego oczywiście zamierzamy je kontynuować. Zacznijmy od propozycji adresowanych do nauczycieli i edukatorów. Niewątpliwie największym organizowanym przez nas wydarzeniem jest omówiona wyżej dość szczegółowo Ogólnopolska Konferencja Filmoznawcza, której 30. edycję, zaplanowaną na listopad 2020 roku, już od kilku tygodni przygotowujemy. Mówiąc o odpowiadaniu na potrzeby uczestników, warto zaznaczyć, że ich głosy (przekazywane bezpośrednio oraz w ankietach ewaluacyjnych) są uwzględniane przy planowaniu programu kolejnych konferencji. Zamierzamy także wspólnie z Filmoteką Narodową – Instytutem Audiowizualnym kontynuować pracę nad wortalem EdukacjaFilmowa.pl adresowanym głównie do nauczycieli, edukatorów, kiniarzy i innych osób związanych z filmem, ale również do wszystkich kinomanów poszukujących wartościowych tekstów poświęconych zarówno klasyce filmowej, jak i nowościom kinowym oraz tematyce filmoznawczej. Takich tekstów, ukazujących się regularnie, na pewno nie zabraknie. Planujemy również pozyskiwać kolejnych współpracowników i partnerów (np. autorów tekstów, dystrybutorów) oraz rozwijać zasoby wortalu o nowe rodzaje materiałów tekstowych czy multimedialnych.

Podobne jak dotychczas zamierzamy wspierać w rozwijaniu kompetencji filmoznawczych nauczycieli mających już doświadczenie w prowadzeniu edukacji w omawianym tu zakresie oraz angażować ich do dzielenia się tym doświadczeniem i popularyzowania dobrych praktyk (mam na myśli współprowadzony przez nas od kilku lat z ŁCDNiKP Zespół Nauczycieli Liderów Edukacji Filmowej oraz aktywnych edukatorów z różnych ośrodków w kraju). Bardzo nam zależy jednak na aktywizowaniu tych, którzy edukacji filmowej dotąd nie prowadzili lub stawiają w niej pierwsze kroki. Taką potrzebę sygnalizują (bezpośrednio nam lub przez doradców metodycznych) szczególnie często poloniści ze szkół podstawowych, którzy (po części zmuszeni przez niektóre zapisy nowej podstawy programowej) chcą poszerzać swoją wiedzę filmoznawczą, dowiedzieć się, gdzie szukać materiałów merytorycznych i metodycznych oraz samych filmów, pragną zdobyć orientację w bardzo bogatej ofercie programów edukacyjnych oferowanych komercyjnie oraz niekomercyjnie itp. W minionych latach rozpoczęliśmy już działania sprofilowane na tę grupę: odbyły się warsztaty na temat podstaw analizy dzieła filmowego, konferencje poświęcone pakietom Filmoteki Szkolnej dla szkół podstawowych, opracowany został tutorial dotyczący pracy nad scenariuszem filmowym[5] (aby wspomóc w realizacji jednego z wymagań najnowszej podstawy programowej), odbywają się konsultacje indywidualne itp.

Inną dość często zgłaszaną przez nauczycieli i wychowawców potrzebą, opartą na rozpoznanym już przez nich potencjale edukacyjnym filmu, jest organizowanie warsztatów, konsultacji, spotkań, ale także publikacja nowych materiałów poświęconych wykorzystaniu konkretnych filmów (najchętniej krótkich dokumentów i animacji) na godzinie wychowawczej czy w ramach innych działań wychowawczych (głównie projektów edukacyjnych). Zainteresowanie tym aspektem edukacji filmowej potwierdza duża liczba odsłon tekstów zamieszczanych w działach Filmowe Pogotowie Wychowawcze i Seans rodzinny na wortalu EdukacjaFilmowa.pl. Jak wspomniano wyżej, tego rodzaju potrzeby staramy się zaspokajać we współpracy z psychologami oraz doświadczonymi pedagogami.

Planujemy oczywiście liczne działania adresowane do dzieci i młodzieży. Przebojem ostatnich lat okazały się (ku naszemu zaskoczeniu) wspomniane już filmowe „zielone szkoły” w Łodzi – kilkudniowe pobyty łączące teoretyczne oraz praktyczne zajęcia filmowe i medialne z poznawaniem z bliska tradycji Łodzi filmowej. Zainteresowanie tymi formami zajęć grup z całej Polski jest tak duże, że przekracza często nasze możliwości organizacyjne. Oczywiście, cieszy nas to, zwłaszcza że przyjazd grupy do Łodzi zazwyczaj owocuje dalszą współpracą z nauczycielami oraz zaangażowaniem młodzieży w inne nasze działania.

Warto w tym miejscu dodać, że we współpracy ze Stowarzyszeniem Edukacyjno-Kulturalnym „Venae Artis” mamy zamiar realizować kolejne projekty edukacyjno-kulturalne, których jednym z głównych celów będzie popularyzacja wiedzy o tradycjach filmowych Łodzi – Miasta Filmu UNESCO.

Za jedno z ważniejszych naszych działań uważamy organizację Interdyscyplinarnego Konkursu Wiedzy o Filmie i Mediach FILMOWE ŁÓDZKIE – FILMOWE REGIONY POLSKI wspólnie z Łódzkim Kuratorium Oświaty, wpisanego na listę konkursów dających punkty w rekrutacji do szkoły średniej. Jak pokazuje spore zainteresowanie, wykraczające poza województwo łódzkie, konkurs inspirujący młodzież do poszerzania wiedzy z zakresu historii i teorii filmu oraz mediów, ale też do poznawania i dokumentowania filmowych tradycji miejsca zamieszkania uczniów, okazuje się potrzebny i wypełnia lukę na liście (nie tylko kuratoryjnej) konkursów o tematyce filmowej.

Ważne, potrzebne i efektywne okazują się nasze działania mające na celu wspieranie i animowanie aktywności lokalnych liderów oraz skupionych wokół nich społeczności w organizowaniu wydarzeń i realizowaniu projektów związanych z lokalną kulturą, zwłaszcza filmową. O potrzebie tego rodzaju działania przekonują nas przykłady zmian, jakie zaszły w konkretnych środowiskach. Przytoczę choćby przykład nauczycieli z Zakopanego, których przedstawiciele (w tym dyrektor) kilka lat temu uczestniczyli w warsztatach organizowanych w Łodzi i postanowili zdobyte umiejętności przenieść na grunt własnej szkoły. To pierwsze spotkanie zaowocowało utworzeniem w piwnicy budynku szkolnego niemal profesjonalnej sali kinowej, coraz szerszym zainteresowaniem (wykraczającym już poza grono tej szkoły) różnymi formami doskonalenia właśnie w dziedzinie edukacji filmowej, a najnowsze plany tego grona zakładają organizację konferencji na temat potencjału edukacyjnego filmu adresowanej do nauczycieli z całego powiatu zakopiańskiego. Doświadczenia i obserwacje pozwalają nam wierzyć, że krople inspiracji i wsparcia udzielanego (także w ramach wspominanych wyżej ogólnopolskich projektów edukacyjnych) grupom oraz osobom gotowym do aktywności w lokalnych środowiskach przynoszą efekty i obejmują swym oddziaływaniem coraz szersze kręgi odbiorców.

Można by wymieniać jeszcze inne aktywności czy rodzaje działań, które programujemy i realizujemy, odpowiadając na bieżące i stałe potrzeby odbiorców, jednak warto zwrócić uwagę na szczególnie ważny, w moim odczuciu, aspekt naszej pracy nakierowany na łączenie środowisk związanych z filmem. Stwarzanie okazji i przestrzeni do wymiany doświadczeń, pomysłów, inspiracji, tworzenie swoistego krwiobiegu dającego edukatorom z mniejszych i większych miejscowości poczucie, że nie są osamotnieni w nie zawsze przyjaznym środowisku i mogą w nas szukać sojuszników, zwracając się o pomoc, konsultację, inspirację.

Jak wygląda praca Gabinetu w liczbach – liczba scenariuszy, opracowań, tekstów, które ukazują się miesięcznie na wortalu edukacjafilmowa.pl? Liczba przeprowadzonych zajęć?

A.K.: W CGEF pracują cztery osoby. Miesięcznie przeprowadzają zajęcia, konkursy, szkolenia, projekty, konsultacje, „zielone szkoły”, eksploracje Łodzi filmowej, warsztaty realizacji, questy dla ok. ośmiuset osób, są to: dzieci, młodzież, nauczyciele, edukatorzy filmowi.

CGEF prowadzi redakcję wortalu EdukacjaFilmowa.pl (który wydawany jest przez Filmotekę Narodową – Instytut Audiowizualny i Stowarzyszenie Edukacyjno-Kulturalne „Venae Artis”), w którego zasobach rocznie publikowanych jest: przynajmniej dwanaście scenariuszy lekcji, dwanaście analiz filmowych, dwadzieścia cztery teksty popularyzujące specjalistyczną wiedzę o filmie (np. warsztat operatorski), dwanaście artykułów z cyklu „Seans rodzinny”, które zachęcają do rodzinnych wyjść do kina i rozmów na tematy filmowe i wychowawcze po seansach, sto cztery „Polecane premiery”, czyli omówienia pod kątem edukacyjnym nowości kinowych, około trzydziestu felietonów, omówień polecanych książek, wydarzeń i imprez. EdukacjaFilmowa to także fanpage na Facebooku z niemal codziennymi wpisami, mający obecnie ok. 3000 polubień, oraz kanał YouTube (dodawane materiały mają średnio 3300 odsłon). Jesteśmy aktywni również na Twitterze. To stała współpraca z dwunastoma dystrybutorami kinowymi. To trzydziestu ośmiu autorów tekstów – wybitnych polskich filmoznawców, pedagogów, psychologów, antropologów, historyków.

Filmowe Pojedynki XI - filmowa gra miejska, czerwiec 2018 r., fot. Marta Kasprzak

We współpracy ze Stowarzyszeniem Edukacyjno-Kulturalnym „Venae Artis” CGEF organizuje największą w Polsce konferencję filmoznawczą skierowaną do nauczycieli, odbywającą się w listopadzie w Domu Pracy Twórczej w Radziejowicach. Bierze w niej udział rokrocznie dwieście osób, trwa ona przez cztery dni. W 2019 roku odbyła się 29. edycja tego wydarzenia. Owocem tej współpracy jest także dwanaście edycji ogólnopolskiej imprezy dla młodzieży Filmowe Pojedynki (w każdej edycji brało udział ok. dwustu uczestników) i ponad sto dziesięć wspólnych projektów edukacyjno-kulturalnych (o zasięgu lokalnym i ogólnopolskim).

W partnerstwach z FINA, Warszawskiem Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń, Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, Stowarzyszeniem „Venae Artis” Gabinet wydaje dwie książki rocznie poświęcone edukacji filmowej.

Mamy na swoim koncie także cztery edycje Wojewódzkiego Interdyscyplinarnego Konkursu Wiedzy o Filmie i Mediach FILMOWE ŁÓDZKIE – FILMOWE REGIONY POLSKI, w którym wzięło dotąd udział około pięciuset uczestników z województwa łódzkiego oraz pomorskiego i śląskiego.

Jaką rolę w edukacji filmowej pełnią producenci, dystrybutorzy oraz kina? W jaki sposób te podmioty mogą wspierać działania takie jak Gabinetu?

A.K.: Wszystkie te grupy powinny być żywotnie zainteresowane edukacją filmową, ponieważ świadomi widzowie z ukształtowanymi nawykami stałego i zaangażowanego odbioru filmów to najlepsi adresaci ich oferty. Wydaje się jednak, że – bez generalizowania, bo są nie tak znowu nieliczne wyjątki – sytuacja edukacji filmowej w Polsce jest analogiczna do sytuacji futbolu. Nie dba się w takim stopniu, jak by należało to robić, o edukację filmową młodego widza, a następnie lamentuje, że społeczeństwo niekulturalne, słabo wyrobione filmowo, ciągnące masowo na filmy, które nie zasługują na wysoką frekwencję. Edukacja filmowa to plan wieloletni, który może przynosić nie tylko oczekiwane efekty finansowe, ale także znakomite rezultaty społeczne i kulturowe.

Obecna liczba rodzimych produkcji skierowanych do dzieci i młodzieży jest bardzo niska, chociaż wydaje się, że rośnie zainteresowanie środowiska filmowego tego rodzaju produkcją. Należy tu wymienić inicjatywy takie jak Sekcja KIPA KIDS lub Warsaw Kids Film Forum. Nie tak dawno (we wrześniu 2019) odbyło się wydarzenie, którego tytułu nie sposób pominąć: Panel KIPA KIDS – Czy reżyseria filmów dla dzieci to obciach? CGEF śledzi zmiany w tym zakresie i mamy nadzieję, że doprowadzą one do zwiększenia produkcji dobrych filmów dla dzieci.

Nasze związki z producentami jak dotąd były jednostkowe. Zdarzyło nam się omawiać podczas konferencji w Radziejowicach film Świtezianka sióstr Bui, który wiódł jedynie żywot festiwalowy, zorganizowałyśmy także spotkanie z jedną z reżyserek i producentką tego obrazu. Ten kontakt z edukatorami dał autorkom filmu impuls do tego, aby udostępnić Świteziankę na platformie VOD TVP, na EdukacjiFilmowej.pl ukazał się pakiet trzech scenariuszy zajęć, które ułatwiają pracę z filmem i tekstem literackim. Innym razem jeden z reżyserów, wyraźnie poszukujący inspiracji, skierował do nas pytanie, jakie polskie literackie hity dla dzieci nie zostały dotąd zekranizowane.

Wiele kin w porozumieniu z dystrybutorami prowadzi całoroczne programy z zakresu edukacji filmowej, proponując seanse z omówieniami oraz materiały dla nauczycieli (np. programy kin SKSiL, programy sieci Helios – Akademia Filmowa, Kino na Temat i Kino na Temat Jr, sieci Multikino – Akademia Filmowa, Moja Pierwsza Wizyta w Kinie, Godzina wychowawcza w Multikinie, sieci Cinema City – W Młodym Kinie, Filmowy Świat Przedszkolaka).

CGEF, w związku z prowadzeniem redakcji wortalu EdukacjaFilmowa.pl, ma stałe kontakty w dużą grupą dystrybutorów. Umożliwiają oni naszym recenzentom wcześniejsze obejrzenie filmów, przesyłają materiały edukacyjne i pressbooki. Często proszą nas o konsultacje lub współpracę w przygotowaniu opracowań. Bywamy także partnerami lub patronami wydarzeń, cykli edukacyjnych, poszczególnych premier. Przy współpracy dystrybutorów organizujemy pokazy dla nauczycieli, zapewniając im metodyczną i merytoryczną oprawę.

Źródła Gabinetu to między innymi również akademia. W jakim stopniu akademicka refleksja filmoznawcza wpływa na strategie i programy edukacji filmowej?

A.K.: Przez wiele lat z CGEF związana była, jak już wspomniano, Ewelina Nurczyńska-Fidelska z Uniwersytetu Łódzkiego, będąca pomysłodawczynią wielu form pracy Gabinetu, a także konsultantką naukową. Obecnie analogiczną rolę pełni Piotr Sitarski, od 2016 roku prowadzący i roztaczający opiekę merytoryczną nad programem radziejowickiej konferencji. Warto wspomnieć, że dwie konferencje poświęcone zagadnieniom warsztatu filmowego koordynował w latach wcześniejszych Stefan Czyżewski. Od początku istnienia Gabinetu wspiera nas w wielu działaniach Bronisława Stolarska. Od tych i innych związanych z nami osób z akademii, a jest ich bardzo wiele, pewnie jedna trzecia środowiska polskich filmoznawców, otrzymujemy stałe serdeczne wsparcie i potrzebne nam zastrzyki wiedzy dotyczącej danej dziedziny lub tematu.

Pracownikami CGEF w różnych okresach byli, oprócz Nurczyńskiej-Fidelskiej i Stolarskiej, również Tomasz Kłys i Maciej Dowgiel. Obecnie Gabinet współtworzą Jadwiga Mostowska i doktorantka łódzkiego filmoznawstwa Marta Kasprzak.

Akademicka refleksja filmoznawcza wpływa w bardzo znacznym stopniu na kierunki i tematykę podejmowanych przez nas działań. Wiąże się przecież z najnowszym stanem wiedzy w tej dziedzinie, której przekazanie polskim nauczycielom i edukatorom filmowym jest jednym z głównych zadań Gabinetu. Dlatego też organizując warsztaty czy konferencje tematyczne, planując publikacje książkowe czy na EdukacjaFilmowa.pl, zapraszamy do współpracy naukowców z różnych ośrodków akademickich w naszym kraju. Natomiast generowaną na polskich uniwersytetach refleksję dotyczącą samej edukacji filmowej – jej metod, form – uważamy za dalece niewystarczającą. Wydaje się, że ten obszar dla naszych naukowców to terra incognita. Mamy nadzieję, że tak jak polski film dla dzieci i młodzieży stopniowo powraca w krąg zainteresowania środowiska filmowego, tak i edukacja filmowa znajdzie „swoich” badaczy, którzy zechcą zająć się pracą naukową w tym obszarze.