Akademia polskiego filmu

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Dokumentalny film

Agnieszka Morstin-Popławska

Dokumentalny film - jeden z podstawowych rodzajów filmowych, zwany inaczej „filmem faktów” w odróżnieniu od „filmu fikcji” (fabularnego), którego jest przeciwieństwem. Twórcą pojęcia jest J. Grierson, który w 1926 r. użył go w odniesieniu do filmu R. Flaherty’ego Moana. Zwrócił on jako pierwszy uwagę na to, że film dokumentalny zawsze stanowi twórczą interpretację filmowanej rzeczywistości, nie zaś jej prostą rekonstrukcję. Status filmu dokumentalnego budził odtąd liczne kontrowersje, które doprowadziły w rezultacie do powstania jego definicji urzędowej na Światowym Kongresie Dokumentalistów w 1948. Zgodnie z jej brzmieniem film dokumentalny jest realistyczną metodą rejestracji rzeczywistych zdarzeń, które zostają sfilmowane „na gorąco”, poddane interpretacji (kronika filmowa), bądź rzetelnie zrekonstruowane. Współcześnie do jego głównych wyróżników zalicza się ukazywanie rzeczywistości uprzednio niezaaranżowanej, z uwzględnieniem rządzących nią naturalnych reguł, czyli np. jej związków czasoprzestrzennych i przyczynowo-skutkowych. Wyklucza to uznanie za dokument choćby najrzetelniejszą metodę rekonstrukcji zdarzeń. Zakres pojęcia „film dokumentalny” nieustannie się rozszerza i modyfikuje ze względu na przynależność do tego rodzaju nowo powstających gatunków TV. Wśród klasycznych gatunków filmu dokumentalnego wyróżniamy:

dokument kreacyjny - jego twórca, zmierzając do ukazania własnej wizji rejestrowanej rzeczywistości, operuje środkami ekspresji artystycznej zapożyczonymi z kina fabularnego. W sferze wizualnej polega to np. na zastosowaniu zwolnionych lub nakładanych zdjęć bądź nietypowych planów i punktów widzenia, w sferze dźwiękowej na deformacji głosu i wreszcie na zaskakujących rozwiązaniach montażowych. Nurt kreacyjny jest niezwykle reprezentatywny dla polskiego kina dokumentalnego, a pojawił się w nim w latach 70. za sprawą takich twórców, jak P. Szulkin, G. Królikiewicz, M. Koterski i najbardziej radykalnego „kreacjonisty”, W. Wiszniewskiego - twórcy filmu Wanda Gościmińska - włókniarka.

dokument montażowy - posługując się montażem, jego twórca łączy w nową całość istniejące już materiały archiwalne. Jest to zatem gatunek dokumentu powstający przy szczególnym zastosowaniu metody rekonstrukcji. Najczęściej bywa wykorzystywany do realizacji filmów dokumentalnych o tematyce historycznej: Historia wojny domowej Dz. Wiertowa czy I część słynnego cyklu F. Capry Dlaczego walczymy? - zatytułowana Preludium wojny.

dokument osobisty - jest formą autoanalizy, którą za pomocą metody dokumentalnej przeprowadza sam twórca w odniesieniu do siebie i/lub swojego otoczenia. Dokument osobisty może mieć charakter autobiograficzny, stanowiący całościowe spojrzenie na życie twórcy, czego przykładem jest powstały u kresu życia N. Raya Lśnienie nad wodą W. Wendersa. Może także traktować o jakimś wycinku z otaczającej twórcę rzeczywistości, jak to ma miejsce w przypadku filmu P. Łozińskiego Taka historia. Innym wariantem jest posłużenie się tym gatunkiem w celu przeprowadzenia analizy relacji łączących autora z innymi ludźmi, np. w filmie Takiego pięknego syna urodziłam M. Koszałki. Cel powstawania tego typu filmu symbolicznie ukazuje ostatnia scena z filmu Amator K. Kieślowskiego.

A.M.P.

Wróć do poprzedniej strony