Akademia polskiego filmu

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Gatunek filmowy

Krzysztof Loska

Gatunek filmowy - pojęcie odnoszące się do sposobu klasyfikowania dzieł filmowych w oparciu o szereg rozpoznawalnych cech stylistycznych oraz sposobów przedstawiania; zespół wzorców i konwencji - narracyjnych czy ikonograficznych wykorzystywanych przez twórców w celu przypisania obrazom określonych znaczeń oraz nawiązania umowy komunikacyjnej z publicznością. Rozpoznanie przynależności gatunkowej pozwala na zrozumienie znaczenia oraz ustalenie związku z innymi tekstami. Ważną rolę w całym procesie odgrywa system oczekiwań, który umożliwia widzowi oswojenie filmu poprzez umieszczenie go we właściwych ramach. U podstaw na gatunki tkwi założenie, iż dany wytwór artystyczny należy do grupy jemu podobnych, a zarazem przeciwstawia się innym, które do tej kategorii nie należą. Choć konwencje gatunkowe można opisać jako stałe wzory, to jednak podlegają one historycznym przemianom. W badaniach genologicznych możemy wyróżnić dwie perspektywy badawcze: zwolennicy pierwszej, nazwijmy ją formalno-strukturalną, poszukiwali precyzyjnego zestawu norm, które zapewnić by mogły czystość i przetrwanie formuły. Zwolennicy drugiej - pragmatycznej – analizowali związki między odbiorcą a tekstem, uznając (za A. Tudorem), iż gatunek jest po prostu tym, za co go wszyscy uważamy, toteż kryterium rozstrzygającym o przynależności gatunkowej stał się kontekst kulturowy. Przedstawiciele metody strukturalnej sięgali do tradycji rosyjskiego formalizmu oraz antropologii Lévi-Straussa, próbując uniezależnić funkcjonowanie pojęcia od oczekiwań, nastawienia i wrażliwości odbiorców, przyjmując antyewolucjonistyczny model gatunku. W ostatnim czasie badacze podkreślają, że gatunek jest procesem historycznym, w którym istotną rolę odgrywają różnice, zmiany, wariacje i odstępstwa od reguł, przyjmując, że głównym czynnikiem rozwoju kina jest krzyżowanie, a więc powstawanie form hybrydycznych. Rick Altman, autor wielu prac na temat gatunku, wyróżnił dwa punkty widzenia, wskazując na możliwość ich połączenia: semantyczny - poszukujący wspólnych cech, postaci, miejsc, oraz syntaktyczny - analizujący związki miedzy tymi składnikami. Rozważając status teoretyczny gatunku, musimy również wziąć pod uwagę jego funkcje społeczne, ideologiczne i kulturowe. Dudley Andrew zwrócił uwagę na kilka zasadniczych czynników, które wywierają wpływ na kształtowanie się tożsamości gatunkowej: kwestie ekonomiczne, system produkcji, ograniczenia techniczne oraz całościowy zespół praktyk znaczeniowych. W ostatnich dekadach sytuacja kina gatunkowego uległa zmianie za sprawą przywoływania i cytowania innych tekstów w celu nowej sytuacji odbiorczej. W niektórych wypadkach chodzi o obnażenie sztuczności powtarzalnych schematów (westerny S. Leone), demitologizację gatunku (S. Peckinpah) lub krytykę systemu, którego film jest częścią (twórczość D. Cronenberga), zazwyczaj jednak sprowadza się to do naśladownictwa, które pozbawione jest ducha oryginału. Niełatwo jest więc mówić o tożsamości gatunkowej i powtarzalności pewnych wzorców i norm, jeśli podważeniu ulegają podstawowe mechanizmy kina, jak system oczekiwań i struktury narracyjne.

K.L.

Wróć do poprzedniej strony