Akademia polskiego filmu

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Neorealizm

Anita Piotrowska

Neorealizm - nurt w kinematografii włoskiej 2. poł. lat 40. i pocz. lat 50. XX w., uznawany za jeden z największych przełomów w dziejach kina, źródło inspiracji m.in. dla Polskiej Szkoły Filmowej, francuskiej Nowej Fali czy filmu irańskiego lat 80. i 90. Odcisnął piętno na twórczości największych autorów kina: M. Antonioniego, F. Felliniego, L. Viscontiego czy P.P. Pasoliniego. Nigdy nie miał swego programu czy manifestu, stąd chętniej mówi się dziś o „poetyce neorealizmu” niż o jednym zwartym kierunku. Jego początki sięgają lat 30., gdy na łamach nowo powstałego pisma „Cinema” młoda generacja krytyków (a w przyszłości także reżyserów, jak Antonioni, G. De Santis czy Visconti) postulowała narodziny nowego realistycznego kina: społecznie zaangażowanego, opartego na obiektywnej, paradokumentalnej obserwacji rzeczywistości, posługującego się prostymi środkami wyrazu (długie ujęcia, płynny, „przezroczysty” montaż) - słowem, dążącego do maksymalnej prawdy opisu. Inspiracją stała się także ówczesna literatura (m.in. C. Pavese, V. Pratolini, E. Vittorini). Jednym z ojców założycieli i głównych teoretyków był pisarz i dramaturg C. Zavattini, autor scenariuszy do najważniejszych filmów z tego nurtu.

Za prekursora neorealizmu uważa się Francesco De Robertisa i jego filmy powstałe jeszcze podczas II w.św. (Ludzie na dnie, Alfa Tau) oraz Viscontiego z jego debiutanckim Opętaniem (1942). Upadek faszyzmu oraz głęboki kryzys gospodarczy, jaki ogarnął Włochy, stanowiły podatny grunt dla nowego prądu, odżegnującego się od przedwojennych tradycji estetycznych, jak i zafałszowanego kina czasów Mussoliniego. Neorealistyczne filmy rozgrywały się więc głównie w środowisku ubo­giego włoskiego proletariatu, w naturalnej scenerii ulic i wnętrz, z udziałem aktorów niezawodowych o proletariackich korzeniach, posługujących się potocznym językiem ulicy. Ich wydźwięk miał charakter krytyczny i moralizatorski, o mniej lub bardziej radykalnym zabarwieniu lewicowym.

Zrazu niedoceniany przez rodzimą publiczność i krytykę, często też mający ograniczony dostęp do widza z powodu cenzury, neorealizm podbił świat w 1945, gdy na I Festiwalu w Cannes jury przyznało Grand Prix skromnemu filmowi Rzym, miasto otwarte R. Rosselliniego, fabularyzowanej, surowej w formie rekonstruk­cji wojennej codzienności. Wkrótce pojawiły się kolejne głośne tytuły: Dzieci ulicy V. De Siki, Słońce wschodzi Alda Vergano, Żyć w pokoju Luigiego Zampy, Paisà Rosselliniego, Tragiczny pościg De Santisa. Szczytowy okres dla filmów nakręconych w tej stylistyce to lata 1948-49: Ziemia drży Viscontiego, Złodzieje rowerów De Siki, Trudne lata Zampy, Gorzki ryż De Santisa, Młyn na Padzie Alberta Lattuady czy Pod niebem Sycylii Pietra Germiego. Z czasem neorealizm stawał się coraz bardziej popularny, zastygając w konwencjach, rozmywając się i przenikając do innych nurtów kina. Na pocz. lat 50. przeszedł w fazę schyłkową. Kolejne filmy De Siki (Cud w Mediolanie, Umberto D., Stazione Termini), Rosselliniego (Franciszek, kuglarz Boży, Stromboli, ziemia Boga, Podróż do Włoch) czy Viscontiego (Najpiękniejsza czy Zmysły) były już mocno zróżnicowane i coraz wyraźniej odbiegały od przyjętej formuły. Wielu twórców powróciło do kina tradycyjnego, wielu też zwróciło się w kierunku kina autorskiego.

A.P.

Lit: T. Miczka, 10 000 km od Hollywood, Kraków 1992.

Wróć do poprzedniej strony