Akademia polskiego filmu

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Realizm

Jarosław Twardosz

Realizm – termin odnoszący się do relacji film-rzeczywistość, funkcjonujący pod postacią zmiennych historycznie artystycznych konwencji przedstawiania obrazu rzeczywistości na ekranie. Fotograficzna natura obrazu filmowego, oparta na zasadzie mechanicznej reprodukcji, zaowocowała przekonaniem, że twórca filmowy ma do dyspozycji narzędzie z samej natury gwarantujące prawdziwość realistycznego przekazu. Zwolennicy tej tezy będą utrzymywali, że siła kina leży w jego zdolności przedstawiania rozpoznawalnej rzeczywistości. Przeciwnicy będą podkreślali, że rzeczywistość w filmie tylko się naśladuje poprzez znakową reprodukcję jej wyglądów. Z tych względów pojęcie realizmu jest wieloznaczne, a kryteria służące jego określeniu bywały nawzajem sprzeczne. O realizmie miała decydować sama postawa twórcy bądź przekonanie widza oparte na zgodności z życiowym prawdopodobieństwem, ocena stopnia autentyczności dekoracji, naturalności gry aktorów czy wybór tematu w myśl zasady, że obiektywne przedstawienie życia zwykłych ludzi gwarantuje uzyskanie efektu realizmu.

W kinie pierwszego dwudziestolecia dążność do realistycznego przedstawienia była reakcją na fantastyczność feerii G. Mélièsa. Starano się oddać na ekranie prawdziwe życie w zgodzie z potocznym, zdroworozsądkowym doświadczeniem, a wzorcem konstrukcyjnym była XIX-wieczna realistyczna proza. W latach 20. XX w. pod wpływem kina dokumentalnego zaczęto poszukiwać możliwości uzyskania efektu realizmu na drodze paradokumentalnej realizacji (kręcenie zdjęć filmowych w realnie istniejących miejscach, angażowanie aktorów niezawodowych itp.). Choć szybko porzucono takie praktyki, to powyższa idea odrodziła się we włoskim neorealizmie czy kierunkach nowofalowych (francuska Nowa Fala) uznających ją za antidotum na sztuczność i konwencjonalność ekranowej wizji rzeczywistości oferowanej przez hollywoodzkie kino. Fotografowanie autentycznych zdarzeń miało zapewnić prawdziwość ekranowej rzeczywistości, co podważył dopiero czołowy przedstawiciel teorii realizmu, Siegfried Kracauer, twierdząc, że finalny rezultat nie zależy od tego, czy twórca posłużył się materiałem autentycznym, czy inscenizowanym. W latach 50. francuski krytyk i teoretyk filmu A. Bazin uznał, że realizmu u należy rozumieć jako konwencji odtwarzania rzeczywistości, ale jako postawę twórcy filmowego, płynącą z jego wewnętrznego przekonania. Jej wyrazem jest stosowanie specyficznych technik wzmacniających filmowy realizm (długie ujęcia, głębia ostrości, jazdy kamery). Myśl Bazina zaowocowała wiarą w „totalny realizm filmowy”, uzyskiwany dzięki kolejnym udoskonaleniom w procesie filmowej reprodukcji (dźwięk, kolor, szeroki ekran). Udoskonalenia te posłużyły jednak bardziej zwiększeniu widowiskowości spektaklu filmowego niż intensyfikowaniu efektu realizmu. Przejawem podobnego rozumowania była, zaproponowana przez Kracauera, koncepcja dwóch linii rozwojowych kina: realistycznej, wywodzącej się z twórczości braci Lumière, i kreacyjnej, której pierwowzorem było kino G. Mélièsa. Wyrazem określonej koncepcji światopoglądowej był realizm socjalistyczny, przyjmujący jako kryterium realistyczności całkowitą zgodność filmowego obrazu świata z założeniami ideologii marksistowskiej.

J.T.

Wróć do poprzedniej strony