Akademia polskiego filmu

"Pleograf. Kwartalnik Akademii Polskiego Filmu", nr 4/2016

Portret wielokrotny

Maryla Hopfinger

 

Filmowe ulice Jerzego Toeplitza, red. Rafał Marszałek, Film Studio MTM, Warszawa 2015

 

Ukazała się książka nietypowa i frapująca: Filmowe ulice Jerzego Toeplitza – zapis dobrej pamięci w dwudziestą rocznicę śmierci Profesora (1909-1995). To tom złożony z tekstów niemal dwudziestu autorów, wydany przez Film Studio MTM (Warszawa 2015). Pomysłodawcą publikacji, autorem jej koncepcji oraz redaktorem jest Rafał Marszałek. Zwraca uwagę konstrukcja całości – szkice o „ulicach filmowych”, miejscach związanych z działalnością wybitnego filmoznawcy – uczonego, organizatora i pedagoga (część I), świadectwa ludzi filmu o ważnych dla nich spotkaniach z bohaterem (część II) oraz zajmujące połowę publikacji Kartki z kalendarza pióra samego Jerzego Toeplitza (część III). Opracowanie graficzne współgra z zamysłem zaproponowania czytelnikowi elementów układanki składających się na wizerunek bogatej wybitnej osobowości: każdą część zapowiada reprodukcja szkicu portretowego znanych rysowników, niemal każdy tekst został poprzedzony inną fotografią Jerzego Toeplitza. Integralnym elementem strony tytułowej jest fragment taśmy filmowej ze zdjęciami czterech budynków: Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Szkoły Filmowej w Łodzi, Muzeum Kinematografii w Łodzi, Szkoły Filmowej w Sydney, a więc budynków usytuowanych na „ulicach filmowych”. Książka poświęcona postaci i działalności Jerzego Toeplitza jest kopalnią wiedzy o kinie i filmie. Na tle dwudziestowiecznych turbulencji uwyraźnia się rola i znaczenie przedsięwzięć Profesora.

Artykuły w części pierwszej dotyczą przede wszystkim lat 1945-1968. O działalności powojennej Jerzego Toeplitza jako organizatora życia filmowego opowiada Edward Zajiček w bezcennej relacji bezpośredniego świadka. Następnie o historyku filmu pisze Tadeusz Lubelski, o redaktorze czasopism filmowych Marcin Adamczak, o relacjach z władzą ludową Dorota Skotarczak. Doświadczenia australijskie z lat 70. relacjonuje sam Profesor w autoryzowanym tekście, wydrukowanym w „Kwartalniku Filmowym” (1995, nr 11). Autorzy kilkunastu wspomnień – zamieszczonych w części II – z empatią i uznaniem mówią o swoich znaczących spotkaniach z człowiekiem, który pozostawił trwały ślad w ich życiu. 

Kartki z kalendarza, wypełniające część III książki, przypominają dorobek pisarski Profesora, na który składają się miniatury na temat różnych etapów i zdarzeń z dziejów filmu, w tym zwłaszcza dotyczące ludzi kina – wynalazców i pionierów, aktorów, reżyserów i producentów. Pierwotnie Kartki były drukowane przez trzy dekady, z przerwami, w tygodniku „Film” – od roku 1958 po lata 80. Sytuujące się w zasadzie na marginesie twórczości Toeplitza, w miarę ich przybywania stawały się szczególnym komentarzem, dopełnieniem, w sumie wzbogaceniem Historii sztuki filmowej.

Z arcyciekawej lektury książki o Jerzym Toeplitzu wyłania się jego niecodzienna postać. We wspomnieniach piszących powtarza się, że wyróżniał się sylwetką i sposobem bycia, charakterystyczną elegancją, że uosabiał energię życiową, był wymagający, punktualny, świetnie zorganizowany. Był człowiekiem encyklopedią, o genialnej pamięci, wzorem nauczyciela i naukowca, prawdziwym Mistrzem. Realista i pragmatyk, odznaczał się tonacją pojednawczą, empatią. Był człowiekiem środka – o wspaniałym poczuciu humoru. Wzbudzał autentyczny szacunek.

Zamieszczone teksty są źródłem wiedzy o kimś, dla kogo kino – od lat 30. po 90. XX wieku – stało się intrygującym zjawiskiem i polem własnej działalności. Wiedza to niepełna, ale wystarczająca, by uzmysłowić sobie i docenić zasługi Jerzego Toeplitza dla kultury filmowej. Dowiadujemy się, że studiując prawo na Uniwersytecie Warszawskim (1928-1932), pisał o filmie w prasie stołecznej. Lewicowe poglądy i przekonanie o społecznej roli kina i artystycznych możliwościach filmu sprawiły, że jako jedyny nieartysta brał żywy udział w działalności Stowarzyszenia Miłośników Filmu Artystycznego „Start”. Przez trzy lata (1934-1937) poznawał kuchnię filmową w firmie producenckiej w Londynie. W okupacyjnej Warszawie zarabiał korepetycjami z angielskiego. Uczył m.in. Czesława Miłosza.

Po wojnie z byłymi startowcami animował polską kinematografię. Znał fazy projektowania i produkcji filmów, wiedział, jacy fachowcy są niezbędni do ich realizacji. Rozumiał potrzebę budowania instytucji kultury filmowej, które będą sprzyjać rozwojowi kinematografii, a nadto będą nobilitować uczestników tej kulturowej praktyki, twórców i odbiorców. Pierwszym zadaniem było udostępnianie widowni wartościowych filmów. Tuż po wojnie został dyrektorem działu zagranicznego „Filmu Polskiego”, a osobiste kontakty pozwalały mu sprowadzać do kraju ambitne filmy zagraniczne.

Jerzy Toeplitz, 1972 rok, źródło: www.fiafnet.org

Jerzy Toeplitz władał kilkoma językami. Rozległe znajomości pod różnymi szerokościami geograficznymi, wiedza o zjawiskach i problemach świata filmowego, szerokie kompetencje dawały mu wgląd w sprawy ważne dla kultury filmowej i pozwalały realizować pionierskie projekty. Podstawą samowiedzy każdej dziedziny kultury jest własna historia. Jerzy Toeplitz przywiązywał ogromną wagę do gromadzenia materiałów i informacji filmowych. W latach 1948-1972 był prezesem istniejącej od 1938 roku Międzynarodowej Federacji Archiwów Filmowych (FIAF) z siedzibą w Paryżu. Polskim członkiem Federacji w 1955 roku zostało Centralne Archiwum Filmowe, powołane m.in. dzięki staraniom Jerzego Toeplitza.

Ale najpilniejszą, kluczową sprawą po wojnie było kształcenie kadry filmowców.

Jerzy Toeplitz wymyślił uczelnię filmową, opracował jej założenia i interdyscyplinarny program nauczania, doprowadził do jej powołania i uruchomienia w 1948 roku w Łodzi w budynku przy ulicy Targowej 61/63. Komisja oceniała pierwszych kandydatów w roku akademickim 1948/1949. Jednym z warunków dostania się na uczelnię było wówczas ukończenie innych studiów wyższych. Kluczowym wykładowcą i szefem Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej został jej architekt – do czasu ostrego konfliktu z władzami w 1951 roku. Po Październiku 1956 wrócił na uczelnię jako rektor. Był to czas, w którym jej absolwenci tworzyli filmy składające się na to, co w historii kina znamy jako „polska szkoła filmowa”. W 1957 roku otrzymał tytuł profesorski. Odwołano go z funkcji rektora – m.in. za poparcie studenckich protestów – w Marcu 1968 roku. Po dwudziestu pięciu latach od tej dymisji, w 1993 roku, raz jeszcze wrócił do Szkoły i otrzymał jej doktorat honorowy.

3 marca 1993 roku Jerzy Toeplitz otrzymał tytuł doktora honoris causa łódzkiej Szkoły Filmowej

W latach 70. doświadczenia łódzkiej filmówki przenosił na grunt australijski – stworzył szkołę filmową w Sydney. Po kilku latach filmy australijskich twórców zaczęły święcić triumfy na światowych festiwalach. 

Z budynkiem Państwowego Instytutu Sztuki przy ulicy Długiej 26 w Warszawie związana jest równoległa, równie ważna aktywność Jerzego Toeplitza: praca nad historią filmu. W programie dla studentów Szkoły Filmowej figurowały wykłady z historii filmu, które prowadził sam pomysłodawca, wykorzystując własną wiedzę. W Instytucie Sztuki realizował pionierski projekt: wielotomową Historię sztuki filmowej. W 1955 roku wyszedł tom I obejmujący lata 1895-1918, w roku następnym tom II o latach 1918-1928, tom III poświęcony latom 1928-1933 opublikował w 1959 roku, tom IV, który dotyczy lat 1934-1939, ukazał się w 1969 roku, tom V – lata 1939-1945 – w 1970 roku. Po długiej przerwie w 1990 roku wyszedł tom VI, obejmujący lata 1946-1953 (najobszerniejszy, liczy 839 stron). Autor tych tomów tytuł profesorski otrzymał w roku 1957 właśnie jako historyk filmu i jako pierwszy w kraju przedstawiciel nowej dyscypliny. Pierwsze dwa tomy noszą cechy doktrynalnej poetyki dyktowanej przez normy tamtych czasów. Jerzy Toeplitz opracował ich wydanie poprawione, które ukazało się po niemiecku w 1973 roku. Poprawione opracowanie pozostałych tomów wyszło również w niemieckim przekładzie w 1985 roku, a tom ostatni już po śmierci autora, we wrześniu 1995 roku. Wydanie drugie poprawione wszystkich tomów, mimo starań autora, nie ukazało się po polsku. 

Przez kilkanaście lat Jerzy Toeplitz był redaktorem naczelnym „Kwartalnika Filmowego” (1951-1965). Firmował linię pisma zgodną z obowiązującą do politycznej odwilży doktryną. Najwartościowsze numery czasopisma ukazywały się później. Został także redaktorem naczelnym nowego miesięcznika „Kino”, bardziej popularnego, publicystycznego. Do Marca 1968.

W Instytucie Sztuki pod rozmaitymi nazwami prowadził zespół badaczy zainteresowanych historią filmu, przygotowujących od podstaw materialną bazę niezbędną do zrealizowania projektu opisania historii filmu polskiego – od 1895 roku do czasów współczesnych. Był opiekunem i redaktorem naukowym pierwszych czterech tomów: tomu 1 – o latach 1895-1929, który ukazał się w 1966 roku, tomu 2 – 1930-1939, wydanego dopiero w 1988 roku, tomu 3 – 1939-1956, opublikowanego w 1974 roku, oraz tomu 4 – 1957-1961 z 1980 roku. Historia filmu polskiego była pierwszą próbą naukowego opracowania dziejów filmu polskiego.

Kolejny budynek na „filmowej ulicy” Jerzego Toeplitza znajduje się w Łodzi na placu Zwycięstwa 1, gdzie mieści się Muzeum Kinematografii, utworzone w 1986 roku. Był mentorem i współtwórcą tej instytucji, przewodniczącym Rady Naukowej. Muzeum było producentem filmu biograficznego o Profesorze, wieloletnim rektorze Szkoły Filmowej. Ten inscenizowany dokument (Człowiek środka, 12 min) zrealizował w roku 1987 Grzegorz Królikiewicz.

Jubileusz osiemdziesięciolecia Profesora Jerzego Toeplitza obchodzony był w 1989 roku na Zamku Królewskim.

W latach 90. Profesor prowadził na Uniwersytecie Warszawskim seminarium magisterskie, na którym zadziwiał studentów wiedzą, życzliwością, humorem.

Taki wielokrotny portret zrekonstruowałam z lektury Filmowych ulic Jerzego Toeplitza.

Postscriptum

Niestety, nie poznałam osobiście Pana Profesora. Znałam, oczywiście, fundamentalne Historie, książki o kinie amerykańskim, a także Dwadzieścia pięć lat filmu Polski Ludowej, książkę, która ukazała się nakładem PWN w 1969 roku w serii Studia o Polsce Współczesnej pod redakcją Stefana Żółkiewskiego. Wszystkie te pozycje mam w swoim księgozbiorze. Do nich mogę wracać.

Kiedy w latach 60. zajęłam się filmem, fascynowała mnie przede wszystkim teoria, relacje filmu z kulturą literacką. Grałam w „drużynie warszawskiej” Aleksandra Jackiewicza w kontrze do zwolenników poglądu Bolesława W. Lewickiego o przyliterackości filmu. Stanowisko, które wyraził wprost Jerzy Toeplitz w „Kwartalniku Filmowym” z 1955 roku, a konsekwentnie realizował praktycznie przez całe życie, było niezależne od przywołanej perspektywy – uwzględniało rzeczywistą swoistość sztuki filmowej, odrębność jej powstawania i specyfikę odbioru. Żałuję, że znacznie wcześniej nie trafiłam na ten tekst.

Maryla Hopfinger – prof. dr hab., jako pracownik emerytowany współpracuje z Pracownią Współczesnej Literatury i Komunikacji Społecznej Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Autorka takich książek jak: Adaptacje filmowe utworów literackich. Problemy teorii i interpretacji (1974), Kultura współczesna – audiowizualność (1985), W laboratorium sztuki XX wieku. O roli słowa i obrazu (1993), Kultura audiowizualna u progu XXI wieku (1997), Doświadczenia audiowizualne. O mediach w kulturze współczesnej (2003), Literatura i media. Po 1989 roku (2010). Autorka licznych tekstów naukowych dotyczących kultury współczesnej, komunikacji społecznej i nowych mediów.

Portret wielokrotny

Recenzja książki Filmowe ulice Jerzego Toeplitza – zapis dobrej pamięci (2015), której pomysłodawcą i redaktorem jest Rafał Marszałek. Książka ta została wydana w dwudziestą rocznicę śmierci profesora Jerzego Toeplitza – wybitnego polskiego filmoznawcy. Zbiór ten gromadzi świadectwa ludzi filmu o ważnych dla nich spotkaniach z bohaterem, szkice o miejscach związanych z jego działalnością, a także teksty samego Toeplitza. 

A multiple portrait

Review of the book Filmowe ulice Jerzego Toeplitza – zapis dobrej pamięci (Film Streets of Jerzy Toeplitz – A Record of Good Memory, 2015) edited by Rafał Marszałek and published in the 20^th anniversary of death of professor Jerzy Toeplitz, a legendary, outstanding Polish film scholar. The book gathers memories written down by people that were close to Toeplitz, articles concerning places of his work and activity and also essays written by Toeplitz.

Słowa kluczowe: Jerzy Toeplitz, historia filmu polskiego, filmoznawstwo polskie

Keywords: Jerzy Toeplitz, Polish film history, Polish film studies

Wróć do poprzedniej strony