Akademia polskiego filmu

W cieniu sławnych polskich duetów reżysersko-operatorskich: Andrzeja Wajdy i Witolda Sobocińskiego (obecnie można mówić o duecie Wajdy z Pawłem Edelmanem), Stanisława Różewicza i Jerzego Wójcika, Kazimierza Kutza i Wiesława Zdorta rozkwitał inny tego rodzaju tandem – reżysera Tadeusza Chmielewskiego z operatorem, czyli według dzisiejszej nomenklatury: autorem zdjęć filmowych, Jerzym Stawickim. Istnienie tego duetu odnotował Piotr Śmiałowski w książce Tadeusz Chmielewski. Jak rozpętałem polską komedię filmową (Warszawa 2012). Chmielewski i Stawicki nakręcili wspólnie osiem filmów, wśród nich głośne komedie wojenne Gdzie jest generał… (1963) i Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969) oraz wybitne dramaty – kryminalny: Wśród nocnej ciszy (1978) i historyczny: Wierna rzeka (1983, prem. 1987). Akademia Polskiego filmu przypomniała Wierną rzekę, a także Cudzoziemkę Ryszarda Bera (1986) – ostatnie wielkie osiągnięcie artystyczne Stawickiego. Jego kariera jako autora zdjęć trwała ponad trzydzieści lat (1960-1991). W tym czasie zrobił zdjęcia do około pięćdziesięciu filmów.

Jerzy Stawicki urodził się 30 maja 1927 roku w Warszawie, w rodzinie robotnika budowlanego. Już jako trzy-czterolatek chadzał z rodzicami do kina. Z wczesnego dzieciństwa zapamiętał kolosalne wrażenie, jakie wywarła na nim strona wizualna niemego polskiego filmu historycznego z 1930 roku  Na Sybir w reżyserii Henryka Szaro: widoki rozległych przestrzeni i dziesiątków zesłańców. Do wybuchu drugiej wojny światowej był zapamiętałym kinomanem.

Stawicki miał również od dzieciństwa uzdolnienia plastyczne. Dzięki nim w chwilach wolnych od pracy zawodowej rysował i malował. Wykorzystał je też w swojej edukacji: ukończył Gimnazjum Graficzne przy ul. Konwiktorskiej w Warszawie oraz związane z tą szkołą Liceum Fotograficzne. Splot zamiłowania do kina z talentem plastycznym i pasją fotograficzną zaprowadził go na Wydział Operatorski Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi, który ukończył w 1954 roku (dyplom obronił dziesięć lat później).

Stawicki przeszedł wszystkie szczeble kariery operatorskiej. Był kolejno: asystentem operatora kamery (Idę do słońca, film dokumentalny, 1955, reż. Andrzej Wajda, zdj. Stefan Matyjaszkiewicz), asystentem autora zdjęć (Podhale w ogniu, 1955, reż. Jan Batory i Henryk Hetchtkopf, zdj. Adolf Forbert), drugim operatorem (słynna komedia Tadeusza Chmielewskiego Ewa chce spać, 1957, zdj. Stefan Matyjaszkiewicz), operatorem kamery (m.in. nie mniej sławny debiut Janusza Morgensterna Do widzenia, do jutra…, 1960, zdj. Jan Laskowski). Jako autor zdjęć zadebiutował stylizowaną, wysmakowaną plastycznie komedią kostiumową Chmielewskiego Walet pikowy (1960).

Oglądając filmy, nie tylko Chmielewskiego, ze zdjęciami Jerzego Stawickiego, widzi się obrazy respektujące reguły z operatorskiego elementarza – nienaganne technicznie i służebne wobec fabuły. Wszakże mają one w sobie także to coś, dzięki czemu przekraczają granicę między rzemiosłem a sztuką, potęgując jednocześnie oddziaływanie emocjonalne filmu: sugestywne oddanie klimatu psychologicznego poszczególnych scen i atmosfery epoki.

W kryminale Wśród nocnej ciszy kamera Stawickiego odtwarza nastrój miasteczka na polskim Pomorzu w latach 20. XX w., sparaliżowanego strachem przed seryjnym mordercą dzieci. Bezbłędnie też, oczywiście wespół z reżyserią i grą aktorów, buduje nieodzowne w filmie tego gatunku napięcie. W Wiernej rzece, adaptacji powieści Stefana Żeromskiego, ascetyczne obrazy surowej zimy i niemal opustoszałego krajobrazu zapowiadające klęskę powstania styczniowego, korespondują z rozpaczliwą sytuacją powstańców i całego społeczeństwa polskiego w owym czasie. Cieplejsze niż w tych dwóch filmach barwy Cudzoziemki, nakręconej według książki Marii Kuncewiczowej, kojarzące się ze wspomnieniami, wywołują uczucie nostalgii, przystają do opowieści o przemijaniu.

Specyficzną pozycją w dorobku Stawickiego jest średniometrażowy muzyczny film kostiumowy w reżyserii innego operatora – Kazimierza Konrada i Piotra Stefaniaka Stanisław i Anna (1985). Obraz jest w nim opatrzony jedynie komentarzem, nie pada ani jedno słowo dialogu, kamera pełni więc funkcje narracyjne w stopniu większym niż w „zwykłych″ filmach.

Stawicki nawiązał wieloletnią współpracę nie tylko z Tadeuszem Chmielewskim, ale także
z innym znanym reżyserem Stanisławem Lenartowiczem. Jej owocami były z jednej strony słabsze – nie z winy autora zdjęć – filmy kinowe twórcy Zimowego zmierzchu, takie jak Cała naprzód (1966), Martwa fala (1970) czy Opętanie (1972), z drugiej zaś – udane półgodzinne adaptacje opowiadań klasyków literatury rosyjskiej, zrealizowane dla telewizji, wśród nich: Fatalista według Michaiła Lermontowa (1967), Poczmistrz według Aleksandra Puszkina (1967), Zabijaka edlug Iwana Turgieniewa (1967) oraz Aktorka według Aleksego Tołstoja (1971).

Na ekran telewizyjny przeznaczonych zostało także kilka innych produkcji ze zdjęciami Stawickiego. Najgłośniejsza z nich to antystalinowski serial Andrzeja Kostenki Przyjaciele (1979, prem. 1981). W 1965 roku Stawicki wraz z Markiem Nowickim wyreżyserował filmy telewizyjne Profesor Zazul i Przyjaciel. Obaj reżyserzy byli również scenarzystami filmów i wspólnie zrobili do nich zdjęcia.

Trzecim, po Chmielewskim i Lenartowiczu, wybitnym reżyserem, z którym często współpracował Jerzy Stawicki, jest Sylwester Chęciński. Nazwiska obu artystów widnieją w czołówkach m.in. dwóch udanych i popularnych filmów kinowych – kryminału Wielki Szu (1982) oraz komedii o stanie wojennym Rozmowy kontrolowane (1991). W pierwszym z nich obiektyw, śledząc najdrobniejsze drgnienia na twarzach bohaterów – szulerów karcianych – i przejrzyście pokazując widzowi sytuacje w poszczególnych momentach rozgrywek, współtworzy suspens. Drugim filmem Jerzy Stawicki postanowił zakończyć długą i owocną karierę zawodową.

Andrzej Bukowiecki