Akademia polskiego filmu

Jeden z najbardziej renomowanych polskich autorów zdjęć filmowych, operator pracujący i ceniony również poza granicami kraju, głównie w Stanach Zjednoczonych, nominowany do Oscara za zdjęcia do Pianisty Romana Polańskiego (Polska/Wielka Brytania/Francja, 2002).

Sam fakt wieloletniej, owocnej współpracy z Polańskim i Andrzejem Wajdą, reżyserami światowej klasy i sławy, potwierdza wysoką rangę Pawła Edelmana. Dwaj inni wybitni reżyserzy, którzy, niezależnie od siebie, często współpracują z Edelmanem, to Władysław Pasikowski i Jerzy Stuhr. W programie Akademii Polskiego Filmu figurują Psy Pasikowskiego (1992) i Historie miłosne Stuhra (1997). Zdjęcia do obu filmów są dziełem Edelmana. Ich autor pracował ponadto z Robertem Glińskim, Leszkiem Wosiewiczem, Januszem Zaorskim, a także ze znanymi reżyserami amerykańskimi – Taylorem Hackfordem i Stevenem Zaillianem.

Pianista, oprócz nominacji do Oscara, przyniósł Edelmanowi Cezara (zwanego francuskim Oscarem), Europejską Nagrodę Filmową, II Nagrodę Amerykańskiego Stowarzyszenia Krytyków Filmowych, Orła – Polską Nagrodę Filmową oraz nominacje do nagród: Amerykańskiego Stowarzyszenia Operatorów (ASC), Brytyjskiej Akademii Filmu i Telewizji (BAFTA) i Brytyjskiego Stowarzyszenia Operatorów (BSC).

Edelman zdobył także m.in.: drugą nominację do Nagrody ASC za zdjęcia do filmu Hackforda Ray (2004), drugą nominację do Cezara za zdjęcia do Autora widmo Polańskiego (2010), Orły za zdjęcia do Pana Tadeusza (Polska/Francja, 1999) i Katynia (2007) Wajdy, nominacje do Orła za zdjęcia do Kronik domowych Wosiewicza (1997), Demonów wojny według Goi Pasikowskiego (1998), czarno-białego Dużego zwierzęcia Stuhra (2000) i Bożych skrawków Yurka Bogayevicha (Polska/USA, 2001), Brązową Żabę za zdjęcia do Kronik domowych na Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych Camerimage w Toruniu oraz nagrody na Festiwalach Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni za zdjęcia do Krolla Pasikowskiego (1991) i Kronik domowych.

Edelman – zaliczony w 1999 roku przez pismo „Daily Variety″ do dziesiątki operatorów rokujących największe nadzieje – jest też laureatem Hollywoodzkiej Nagrody Filmowej w kategorii „Operator roku″ (2005), którą zawdzięcza zdjęciom do filmu Polańskiego Oliver Twist (Wielka Brytania/Francja/Włochy/Czechy, 2005), jak również nagrody Marburger Kamerapreis (2014) dla wybitnego operatora filmowego, przyznawanej przez Uniwersytet w Marburgu (Niemcy).

Edelman – członek Polskiej Akademii Filmowej, Europejskiej Akademii Filmowej (EFA) i Amerykańskiej Akademii Filmowej – został odznaczony Złotym Medalem Zasłużony Kulturze – Gloria Artis (2014).

Paweł Edelman urodził się 26 czerwca 1958 roku w Łodzi. Ukończył studia na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu Łódzkiego (kierunek: kulturoznawstwo, specjalność: filmoznawstwo), a następnie – w 1990 roku – na Wydziale Operatorskim i Realizacji Telewizyjnej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi. Po studiach wykładał historię filmu na UŁ i sztukę operatorską na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego.

W początkach kariery operatorskiej współpracował z wybitnie uzdolnionymi autorami zdjęć filmowych jako szwenkier (operator kamery), obserwując przy okazji pracę wybitnych reżyserów. I tak dla Jarosława Szody prowadził kamerę na planie Gwiazdy Piołun Henryka Kluby (1988), dla Piotra Sobocińskiego – w filmie Tadeusza Konwickiego Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza (1989) oraz w Balu na dworcu w Koluszkach Filipa Bajona (1989), a dla Jerzego Zielińskiego – w Ucieczce z kina „Wolność” Wojciecha Marczewskiego (1990).

Jako autor zdjęć filmowych Paweł Edelman zadebiutował Głuchym telefonem Piotra Mikuckiego (1989, TV). Pierwszym kinowym filmem z jego zdjęciami – i pierwszym ważnym w jego twórczości – był Kroll (1991), pełnometrażowy debiut reżyserski Władysława Pasikowskiego, z którym studiował na UŁ i w PWSTviT.

Kroll oraz ich następny wspólny film – kultowe Psy – zrewolucjonizowały polskie kino dla masowej widowni nie tylko odważną tematyką społeczno-polityczną, nie do pomyślenia przed transformacją ustrojową rozpoczętą w 1989 roku, ale również zręcznym przeniesieniem na rodzimy grunt estetycznych wzorców hollywoodzkiego filmu sensacyjnego i kina akcji, do czego w znaczącym stopniu przyczyniły się realistyczne, dynamiczne zdjęcia Edelmana. Współpraca Pasikowskiego z operatorem Psów znalazła przedłużenie w sześciu filmach: Psach 2. Ostatniej krwi (1994), Słodko gorzkim (1996), Demonach wojny wg Goi (1998), Operacji Samum (1999), Reichu (2001) i Pokłosiu  (2012).

W międzyczasie współpracę z Pawłem Edelmanem podjął – w Nastazji (Japonia, 1994) – Andrzej Wajda. Jednak jej pierwszym powszechnie znanym rezultatem stał się pięć lat później Pan Tadeusz, adaptacja poematu Adama Mickiewicza, którą obejrzało w kinach ponad sześć milionów widzów. Na dowód wszechstronności operatorskiego talentu Edelmana zestawia się mroczne, współtworzące suspens, zdominowane przez półzbliżenia i zbliżenia twarzy, zdjęcia w Psach z pastelowymi zdjęciami w Panu Tadeuszu, w którym postacie ludzkie są wpisane w sfilmowane z epickim oddechem, rozległe krajobrazy. „Styl zdjęć w filmie zależy od scenariusza. W scenariuszu zawiera się pewien model świata. I dopiero w tym modelu tkwi model światła i pracy kamery w przyszłym filmie″ – powiedział Paweł Edelman (PortalFilmowy.pl). Dodał wszakże: „Z drugiej strony, o ile ruch kamery jest domeną reżysera, o tyle światło pozostaje jądrem sztuki operatorskiej. Dlatego jednak w mojej wrażliwości estetycznej na światło szukałbym odpowiedzi na pytanie, co – poza nazwiskiem w czołówce – łączy bardzo różne filmy, które fotografowałem (…)″. W tej samej wypowiedzi Edelman stwierdził, że o ile w początkach swojej twórczości skłaniał się ku wyrazistym efektom oświetleniowym, o tyle z czasem zaczął preferować „(…) światło możliwie najprostsze, umotywowane logicznie jego źródłami″.

Wspólny dorobek Andrzeja Wajdy i Pawła Edelmana obejmuje, poza już wymienionymi filmami, sześć dalszych: Zemstę (2002), Katyń (2007), Tatarak (2009), dokument Kręć! Jak kochasz, to kręć! (2010), Wałęsa. Człowiek z nadziei (2013) i Powidoki (2016).

Nagrodzony Złotą Palmą na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes (2002) dramat okupacyjny Romana Polańskiego Pianista, który przyniósł Edelmanowi najwięcej trofeów, z nominacją do Oscara na czele, i zaowocował kontynuacją jego współpracy z reżyserem Noża w wodzie, uchodzi paradoksalnie za przykład maksymalnej przezroczystości stylu operatorskiego. Zdjęcia w tym filmie nigdy nie zwracają uwagi widza same na siebie, są totalnie podporządkowane opowiadanej w nim historii.

Po Pianiście i Oliverze Twiście Polański i Edelman zrealizowali filmy: Autor widmo (Wielka Brytania/Francja/Niemcy, 2010), Rzeź (Polska/Francja/Hiszpania/Niemcy, 2011) i Wenus w futrze (2013). Ten sam operator zrobił też zdjęcia do wspomnianych Bożych skrawków Bogayevicha, inspirowanych przeżyciami Romana Polańskiego z dzieciństwa, które przypadło na okres okupacji hitlerowskiej w Polsce, a także do filmu dokumentalnego Roman Polański: A Film Memoir (Wielka Brytania, 2011) w reżyserii Laurenta Bouzereau.

Listę filmów Jerzego Stuhra ze zdjęciami Pawła Edelmana otwierają Historie miłosne. W tym współczesnym dramacie obyczajowym operator spiął cztery przeplatane nowele liryczne wspólną koncepcją wizualną, generalnie – poza powracającym we wszystkich nowelach motywem metafizycznym – nie przekraczającą granic realizmu, a zarazem na tyle je zróżnicował, by w każdej z nich obraz oddawał jej specyficzny charakter i nastrój. Oprócz Historii miłosnych i Dużego zwierzęcia wspólna część filmografii Stuhra i Edelmana zawiera jeszcze komediodramat Obywatel (2014).

Wśród pozostałych ważnych filmów polskich z operatorskiego dorobku Edelmana, obok wymienionych wcześniej, są m.in. takie jak: Szczęśliwego Nowego Jorku Janusza Zaorskiego (1997), Prawo ojca – debiut reżyserski aktora Marka Kondrata (1999), Kamienie na szaniec Roberta Glińskiego (2014).

Prologiem do współpracy Pawła Edelmana z kinematografią amerykańską stał się nakręcony w Polsce, rozgrywający się w Łodzi podczas drugiej wojny światowej, czarno-biały film Ulrika Theera The Poison Tasters (USA, 1995), który miał premierę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes (2010), w prestiżowej sekcji Un Certain Regard.

W samych Stanach Zjednoczonych nawiązanie kontaktów z przemysłem filmowym ułatwił Edelmanowi inny operator z Polski, Janusz Kamiński (od 1993 roku stały współpracownik Stevena Spielberga), który polecił go swojemu agentowi.

Za oceanem Edelman zrobił przed końcem 2015 roku zdjęcia do pięciu filmów. Są nimi: wspomniany Ray Taylora Hackforda (2004) – biografia Raya Charlesa, za którą polski operator dostał w USA nie tylko nominację do nagrody ASC, ale także zebrał znakomite recenzje krytyków, All the King’s Man Stevena Zailliana (2006, DVD: Wszyscy ludzie króla), Life Before Her Eyes Vadima Perelmana (2007, DVD: Życie przed oczami), nowela Breta Rattnera w Zakochanym Nowym Jorku (2009) oraz krótkometrażówka fabularna Joachima Backa The New Tennants (2009, Warszawski Festiwal Filmowy 2010: Nowi lokatorzy), w 2011 roku nagrodzona w swojej kategorii Oscarem.

Na rok 2016 zapowiadane są premiery dwóch wyczekiwanych filmów polskich ze zdjęciami Pawła Edelmana. Jeden z nich to wspomniane już Powidoki Andrzeja Wajdy – opowieść o Władysławie Strzemińskim. Drugim jest musical Wszystko gra – filmowy debiut reżyserski cenionej reżyserki teatralnej Agnieszki Glińskiej.

Andrzej Bukowiecki