Akademia polskiego filmu

"Pleograf. Kwartalnik Akademii Polskiego Filmu", nr 1/2019

Wykorzystanie filmu w nauczaniu języka polskiego jako obcego – podręcznik bardzo praktyczny

Jadwiga Mostowska

Justyna Hanna Budzik, Agnieszka Tambor, Polska półka filmowa. Krótkometrażowe filmy aktorskie i animowane w nauczaniu języka polskiego jako obcego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2018.

Choć edukacja filmowa nigdy na dobre nie zagościła w polskiej szkole, a postulaty jej wprowadzenia i pomysły na ich realizację formułowane przez badaczy i pedagogów, z Bolesławem W. Lewickim, Eweliną Nurczyńską-Fidelską oraz Henrykiem Deptą na czele, pozostały niezrealizowane, to jednak wielu nauczycieli oraz edukatorów działających zarówno na polu edukacji formalnej, jak i pozaformalnej widzi nie tylko konieczność prowadzenia takiego kształcenia, ale także rozumie korzyści płynące z wykorzystywania filmu jako narzędzia edukacyjnego. Jego użyteczność dostrzegają również badacze i pedagodzy zajmujący się glottodydaktyką oraz nauczyciele i lektorzy języków obcych, dla których filmowy tekst kultury stanowi doskonały materiał do pracy z uczniem lub studentem, pomocny zarówno w podnoszeniu kompetencji językowych, jak i zdobywaniu niezbędnych dla właściwego posługiwania się językiem obcym kompetencji kulturowych.

Co oczywiste, w tym przypadku edukacja filmowa jest przede wszystkim, jak to onegdaj rozróżniał Henryk Depta, wychowaniem „przez film”, nie zaś wychowaniem „do filmu”[1]. Nadrzędne wobec zdobycia wiedzy filmoznawczej, umiejętności analizy i interpretacji filmowego tekstu kultury oraz rozwijania dyspozycji ucznia lub studenta w zakresie świadomego odbioru i rozumienia jego swoistego audiowizualnego kodu jest tu bowiem widzenie filmu jako pewnego kontekstu umożliwiającego pełniejsze zrozumienie zjawisk i mitologii społecznych oraz kulturowych, wydarzeń historycznych czy politycznych. Propozycją takiej właśnie percepcji kultury poprzez film, wykorzystania jego edukacyjnego potencjału w zakresie nauczania języka polskiego jako obcego (jpjo), czyli rozwijania zarówno kompetencji językowych ucznia i studenta, jak i jego kompetencji kulturowych, jest książka Justyny Hanny Budzik i Agnieszki Tambor Polska półka filmowa. Krótkometrażowe filmy aktorskie i animowane w nauczaniu języka polskiego jako obcego, która ukazała się w 2018 roku nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Tytuł publikacji nie bez przyczyny nawiązuje do wydanej w 2012 roku książki Agnieszki Tambor Polska półka filmowa. 100 filmów, które każdy cudzoziemiec zobaczyć powinien[2], przy której powstawaniu swój udział miała także Justyna Hanna Budzik jako twórczyni wybranych haseł do tego leksykonu. Ten niewielki przewodnik po polskim kinie, adresowany przede wszystkim do obcokrajowców, przybliżający im najwybitniejsze i najchętniej oglądane dzieła polskiej kinematografii, ale także filmy (oraz kilka seriali) użyteczne z punktu widzenia edukacji, jako że odnoszą się do współczesnych zjawisk społecznych i aktualnych kontekstów kulturowych, stanowił również cenny materiał pomocniczy dla nauczycieli przy konstruowaniu programów lekcji filmowych i prowadzeniu zajęć przede wszystkim, ale nie wyłącznie, z języka polskiego jako obcego. Najnowszą książkę Justyny Hanny Budzik i Agnieszki Tambor można zatem potraktować jako swoiste uzupełnienie nie tylko owej tytułowej półki filmowej przygotowanej z myślą o uczniach czy studentach obcokrajowcach zainteresowanych poznawaniem polskiego kina i polskiej kultury, ale też półki z publikacjami przydatnymi dla nauczycieli i lektorów. Licząca 138 stron książka to już nie leksykon pomocny przy wyborze filmów oraz prowadzeniu na ich podstawie lekcji, a podręcznik, który zawiera konkretne propozycje zagadnień do dyskusji czy ćwiczeń do wykorzystania w trakcie prowadzonych zajęć.

Publikacja stanowi zatem praktyczną realizację postulatów podnoszonych przez specjalistów z dziedziny glottodydaktyki, którzy dostrzegają niewątpliwe zalety wprowadzania filmu na zajęcia języka polskiego jako obcego. Przywołując we wstępie głosy Mirosława Jelonkiewicza czy Romualda Cudaka, autorki słusznie zwracają uwagę na to, w jak wielu obszarach i na jak wiele sposobów można wykorzystać film na tym polu edukacji (jest to m.in. rozwijanie kompetencji w zakresie rozumienia ze słuchu, wzbogacanie słownictwa, utrwalanie struktur składniowych i wzorców fonetycznych, zapoznawanie ucznia lub studenta z żywym językiem, a co za tym idzie, rozwijanie umiejętności przydatnych w rzeczywistej, codziennej komunikacji; poznawanie kultury narodowej, ale także realiów i obyczajów oraz kodów właściwych dla danej społeczności, ułatwiające odnalezienie się w prawdziwych sytuacjach komunikacyjnych i życiu codziennym). Film stanowi również dobry punkt wyjścia czy kontekst dla lepszego zrozumienia przez uczących się języka obcego kulturowych odmienności, różnic w podejściu do niektórych kwestii, zachowań właściwych dla danych sytuacji (lub też wysoce niestosownych), tematów tabu czy sfer intymności. Dlatego przy wykorzystaniu filmu w tym obszarze edukacji ważne jest przede wszystkim odpowiednie dobranie tytułów. Budzik i Tambor wyraźnie podkreślają, że w tym wypadku, inaczej niż choćby na studiach filmoznawczych, lekcjach czy zajęciach artystycznych, pierwszym i podstawowym kryterium wyboru powinna być nie tyle wysoka wartość artystyczna dzieła oraz jego znaczenie dla historii polskiego kina, ile czytelność i zrozumiałość przekazu, który powinien być możliwie wolny od rozmaitych zniekształceń (np. archaiczny, nietypowy język, elementy satyry i przerysowania, które wypaczają kulturowy i socjologiczny obraz przedstawianej w filmie rzeczywistości). Jest to ważna uwaga i praktyczna wskazówka dla tych wszystkich, którzy chcieliby dopiero włączyć film w nauczanie języka polskiego jako obcego.

Kadr z filmu Tango, reż. Zbigniew Rybczyński, 1980 r.

Tym założeniom został podporządkowany dobór tytułów, które znalazły się w podręczniku, odznaczających się różnymi walorami językowo-realioznawczymi. Autorki postanowiły zaproponować opracowania produkcji krótkometrażowych, a więc nadających się do wykorzystania w całości w trakcie prowadzonych zająć. To decyzja słuszna, zdradzająca, że Budzik oraz Tambor mają świadomość realiów codziennej pracy z uczniem i studentem, rozumieją potrzeby, oczekiwania oraz możliwości adresatów swojej książki. Wśród omówionych przez nie filmów znajdziemy zarówno tak znane obrazy, jak Dwaj ludzie z szafą (reż. Roman Polański, 1958), Tango (real. Zbigniew Rybczyński, 1980) czy Moje miejsce (reż. Leszek Dawid, 2004), jak i ciekawe etiudy szkolne oraz dyplomowe studentów szkół filmowych, np. Sezon na kaczki (reż. Julia Ruszkiewicz, 2009) czy Brzydkie słowa (reż. Marcin Maziarzewski, 2009). W zestawie pojawiła się także animowana miniatura Reksio poliglota (reż. Lechosław Marszałek, 1967) oraz ujęte w jednym opracowaniu animacje Schody (reż. Stefan Schabenbeck, 1968) i Katedra (reż. Tomasz Bagiński, 2002). Są to, jak widać, produkcje szalenie różnorodne, wybrane po to, aby jak najlepiej sprawdziły się w pracy dydaktycznej, stanowiąc zarówno zrozumiałe i przystępne wprowadzenia w zagadnienia językowe, jak i społeczno-kulturowe.

Jako że książka ma charakter podręcznika z ćwiczeniami, autorki nadały jej ułatwiającą korzystanie z publikacji, przejrzystą strukturę, grupując wybrane filmy w dwa działy: aktorskie filmy krótkometrażowe i filmy animowane. W każdym z nich znajdziemy osiem opracowań przygotowanych wedle tego samego schematu. Użycie określenia „scenariusze zajęć” byłoby tu nadmiarowe, bowiem nie znajdziemy w nich wielu elementów i informacji, jakie zazwyczaj są umieszczane w tego typu materiale metodycznym (np. cele lekcji, metody i formy pracy, adresaci zajęć – wiek, etap edukacji/poziom zaawansowania itd.). Przyjęta przez autorki forma prezentacji treści wydaje się jednak w zupełności wystarczająca, opracowania te mają bowiem służyć jako pomoc dydaktyczna w realizacji lekcji z różnorakimi grupami i na różnym poziomie trudności, którą nauczyciel bądź lektor zmodyfikuje i dostosuje. Poszczególne opracowania można realizować w całości lub wybrać niektóre z proponowanych tematów czy ćwiczeń. Ich konstrukcja jest prosta i czytelna. Na początku otrzymujemy krótkie wprowadzenie prezentujące dany film, jego twórców, tematykę, kontekst, w jakim autorki proponują go wykorzystać, czy też sugestie dotyczące możliwości pracy z nim na różnych poziomach językowego zaawansowania. Następnie zostają wypunktowane zagadnienia kulturowe – kilka tematów, problemów do dyskusji, dla których proponowany film może stanowić dobry punkt wyjścia. Są to głównie zagadnienia z obszaru społeczno-kulturowego, często sformułowane w taki sposób, aby skłonić ucznia lub studenta do porównania własnej kultury i obyczajowości z polską oraz do szerszego spojrzenia na współczesny świat, np. Jakie są reguły zachowania się w przestrzeni publicznej w Twoim kraju? Jakie zachowania są źle widziane? (s. 21) – zagadnienie proponowane do dyskusji w związku z filmem Dwaj ludzie z szafą; albo Jaki jest Twój stosunek do współczesnego konsumpcjonizmu? Czy myślisz, że wokół nas jest zbyt wiele przedmiotów? (s. 84) – zagadnienie proponowane w związku z filmem Bankiet (reż. Zofia Oraczewska, 1976). Najobszerniejszym fragmentem każdego opracowania są zazwyczaj ćwiczenia językowe kształtujące różnorodne sprawności językowe, tematycznie dopasowane do konkretnej produkcji. Autorki podkreślają, że celowo nie określały ich poziomu językowego, jednak deklarują, iż były one testowane na uczących się o odmiennych stopniach kompetencji językowych i gros bez większych modyfikacji można zastosować w pracy z grupami o różnych poziomach zaawansowania.

Opracowanie uzupełnia sekcja „Trzeba i warto widzieć”, przedstawiająca hasłowo informacje i konteksty, które Budzik i Tambor uznały za szczególnie ważne oraz przydatne w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Ranga tych informacji jest rozmaita. W zależności od filmu, dla którego zostały opracowane, są tu bowiem zawarte m.in. dwu-, trzyzdaniowe notki o znanych Polakach (przy czym, o ile jedni są naprawdę znani, tak jak Krzysztof Komeda czy Olga Tokarczuk, o tyle inni nie są zapewne postaciami aż tak powszechnie rozpoznawalnymi), wydarzeniach z historii Polski czy świata, ważnych świętach bądź instytucjach. Te hasłowe wzmianki mogą oczywiście zostać rozbudowane przez nauczyciela czy lektora, a także naprowadzają uczestników zajęć na ciekawe tropy na ich indywidualnej drodze do poznania polskiej historii i kultury. Na końcu każdego opracowania umieszczono informacje o dostępności filmu na płytach DVD lub w sieci oraz bibliografię, w której znajdziemy zarówno materiały drukowane, jak i adresy internetowe. Wszyscy, którzy w praktyce codziennej zajmują się edukacją, z pewnością docenią, że autorki zawarły w swej publikacji informacje o legalnych źródłach dostępu do każdego z proponowanych przez nie filmów. To kolejny dowód na to, że publikacja została przygotowana przez osoby, które nie tylko stricte naukowo i teoretycznie, ale też praktycznie zajmują się edukacją oraz zdają sobie sprawę z tego, jakie są faktyczne potrzeby nauczyciela czy lektora, jakich wskazówek lub informacji oczekuje.

Kadr z filmu Bankiet, reż. Zofia Oraczewska, 1976 r.

Tym bardziej więc można się spodziewać, że znajdzie ona uznanie w oczach tych, dla których została stworzona – nauczycieli i lektorów języka polskiego jako obcego, oferując im nie tylko praktyczny, przydatny materiał dydaktyczny, ale także stając się inspiracją, swego rodzaju wzorcem i przewodnikiem w ich własnych poszukiwaniach w zakresie wykorzystania filmu jako narzędzia w edukacji językowej. Co więcej, można również sądzić, że podręcznik ten docenią nie tylko nauczyciele i lektorzy języka polskiego jako obcego. Może się on okazać przydatny także dla nauczycieli języka ojczystego. Niektóre z proponowanych ćwiczeń czy tematów do dyskusji można bowiem z powodzeniem wykorzystać do rozwijania kompetencji językowych i kulturowych również polskich uczniów. W poszukiwaniu inspiracji i filmów wartych omówienia z młodzieżą po publikację Budzik i Tambor mogą sięgnąć także nauczyciele wiedzy o kulturze czy też ci pedagodzy i edukatorzy, którzy prowadzą w szkołach lub placówkach edukacji pozaszkolnej koła, kluby i warsztaty filmowe. Podręcznik ten może wreszcie okazać się cenną pomocą dla wielu innych nauczycieli, którzy coraz częściej, zarówno w edukacji szkolnej, jak i pozaszkolnej, stykają się z uczniami będącymi cudzoziemcami i nie mając żadnego realnego wsparcia ze strony systemu edukacji, stają wobec problemu nawiązania z nimi porozumienia, objaśnienia im rozmaitych kontekstów oraz polskich realiów społeczno-kulturowych. Warto również, by po publikację tę sięgnęli akademicy zainteresowani edukacją filmową lub wręcz prowadzący na uczelniach zajęcia z nią związane, przygotowujące młodych adeptów filmoznawstwa do pracy w charakterze edukatorów filmowych w sektorze kultury i szeroko rozumianej oświaty. Może ona bowiem stanowić dobry materiał do analizy metodycznej oraz interesujący punkt wyjścia do refleksji nad tym, w jaki sposób i w jakich obszarach można i trzeba dziś edukację filmową realizować.

Wróć do poprzedniej strony