Akademia polskiego filmu

"Pleograf. Kwartalnik Akademii Polskiego Filmu", nr 4/2018

Znaki szczególne filmowych dzieł Wojciecha Jerzego Hasa

Małgorzata Jakubowska

Annette Insdorf, Intimations. The Cinema of Wojciech Has,
Northwestern University Press, Evanston IL 2017

Annette Insdorf, wybitna amerykańska filmoznawczyni, jest autorką cenionych publikacji o François Truffaut, Krzysztofie Kieślowskim, Philipie Kaufmanie, a także pracy Indelible Shadows: Film and the Holocaust czy Cinematic Overtures: How to Read Opening Scenes. W lipcu 2018 roku można było ją spotkać w Łodzi, gdzie prowadziła warsztaty tzw. master class w ramach festiwalu Transatlantyk, dotyczące roli narracyjnych i dramaturgicznych konstrukcji filmowych scen otwierających[1].

Związki Insdorf z Polską nie powinny nikogo dziwić, dziennikarka ma bowiem polskie korzenie. Jej rodzice przetrwali Holocaust. Matka była więźniarką obozu koncentracyjnego w Auschwitz i Bergen-Belsen, wyzwolonego w kwietniu 1945 roku. Ojciec Insdorf uciekł z przymusowego obozu pracy, a następnie był ukrywany w lesie przez Polaków do końca wojny. Po wojennych doświadczeniach jej rodzice spotkali się we Francji, a w 1954 roku rodzina przeniosła się do Nowego Jorku. Pośród napisanych przez nią książek, a także działań jako edukatorki, znajdziemy wiele takich, które świadczą zarówno o jej emocjonalnych, jak i profesjonalnych zainteresowaniach Polską, wyraźnie widać także atencję do twórczości polskich reżyserów. Insdorf była przyjaciółką Krzysztofa Kieślowskiego, od początku jego międzynarodowej kariery pełniła funkcję osobistej tłumaczki, i szybko stała się specjalistką w dziedzinie jego twórczości, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Polski czytelnik powinien kojarzyć jej nazwisko z książką Podwójne życie, powtórne szanse. O filmach Krzysztofa Kieślowskiego przetłumaczoną przez Anitę Piotrowską i wydaną w 2002 roku przez wydawnictwo Znak.

Kolejnym bohaterem jej filmoznawczej publikacji został w 2017 roku Wojciech Jerzy Has. I od razu należy podkreślić, że to niezwykle potrzebna i ważna książka, jest bowiem pierwszą monografią poświęconą reżyserowi Rękopisu znalezionego w Saragossie napisaną w języku angielskim. Warto zwrócić uwagę na tytuł tej pracy, w mojej ocenie, bardzo udany, mieniący się różnymi kontekstami znaczeń, które trafnie oddają koncepcję książki. Intimations – znaki szczególne, to, co najbardziej charakterystyczne, także oznaki, po których coś rozpoznajemy. Ważny jest tu także odcień znaczeniowy związany z ogłoszeniem, zawiadomieniem, poinformowaniem, w podtekście o tych właśnie szczególnych cechach dzieł polskiego autora-reżysera. Zatem Insdorf stawia sobie za cel rozpowszechnienie wiedzy o filmach Hasa i faktycznie przedstawia nam niejako intimate knowledge – gruntowną znajomość rzeczy, po to, by uchwyć wszystko, co wyjątkowe w tej twórczości. To jednak jedynie pierwszy, choć niewątpliwie podstawowy, zakres znaczeń tytułu tej publikacji.

Drugi zdaje się bardziej migotliwy, metaforyczny, odnosi się do powiązanych zwrotów, które wiążą się z przymiotnikową formą – intimate. Co więcej, sensy, które tu się pojawiają, odwołują się do dwóch płaszczyzn eksplorowanych w tej książce, uzupełniających się niczym awers i rewers jednej monety. Hasa interesowały intymne, prywatne światy, wchodził głęboko w psychikę swoich bohaterów, to perspektywa indywidualna była dla niego kluczowa, nie społeczno-polityczna. Na każdą historię reżyser patrzył przez pryzmat związków „intymnych” – jednak nie tyle w sensie erotycznym, ile psychicznym, zobowiązań wobec siebie i innych ludzi, nie zaś zobowiązań wobec narodu, kraju czy Historii (szczególnie tej pisanej wielką literą – nasączonej ideologią, ideą misji i poświęcenia). Insdorf bardzo silnie podkreśla to dążenie do subiektywizacji i pochylenie się nad indywidualnym bohaterem jako znaki rozpoznawcze filmów Hasa, a także odmienność jego postawy na tle polskiej kinematografii, gdzie często zbiorowość była dla filmowców ważniejszym punktem odniesienia. Szczególnie jest to czytelne przy debiutanckiej Pętli i Jak być kochaną – filmach, które Insdorf słusznie odczytuje na tle Szkoły Polskiej jako polemikę z tym nurtem. Wchodzenie w intymny świat bohatera bądź bohaterki obliguje też do analizy niuansów jego zachowań czy reakcji, co Insdorf potrafi precyzyjnie wskazać czytelnikowi. Pomysł autorki, aby spojrzeć na Felicję przez pryzmat pytania „czy jej narracja jest wiarygodna?” otwiera nowe możliwości odczytywania działań tej protagonistki, jak i wymowy całego filmu. Być może ta opowieść, zaprezentowana jako monolog wewnętrzny, ukazuje procesy dobierania i „opracowania” wspomnień do własnej wizji wydarzeń tak dalece subiektywne, często nie do końca świadome, że wiarygodna po prostu z definicji być nie może.

Wojciech Jerzy Has, fot. Roman Sumik, źródło: Fototeka FINA 

Co więcej, w kontekście rozważań dotyczących tytułu istotny jest także inny aspekt – strukturalny, charakterystyczny dla filmowej twórczości Hasa. Autorka śledzi i uświadamia czytelnikowi „bliskie związki” między jego poszczególnymi filmami, pokazuje, jak lejtmotywy, wizualne bądź fabularne pomysły i konstrukcje przeglądają się w sobie, uzupełniają, dopowiadają, przechodząc z filmu do filmu. I tak monolog bohaterki Rozstania prezentowany jako voice-over Insdorf traktuje jako zapowiedź Jak być kochaną, gdzie technika ta zostanie użyta w jeszcze bardziej wysublimowanej formie.

Zaletą jest także przyjęta struktura książki, zdawać by się mogło najbardziej oczywista, bo dająca pierwszeństwo samym tekstom filmowym – jednak żaden z polskich badaczy tak konsekwentnie jej nie zrealizował, skupiając się przede wszystkim na odniesieniach plastycznych czy też literackich. Ułożone obok siebie analizy filmów Hasa, choć opalizują znanymi, wskazywanymi we wcześniejszych opracowaniach sensami, ukazują jednak coś dobitniej, bardziej wyraziście – właśnie tę wewnętrzną sieć zależności między tekstami filmowymi. Edzio (Tadeusz Fijewski) – trębacz ze Złota, to artysta w szczytowej formie, który zdaje się dopowiadać możliwe wcześniejsze losy pijanego saksofonisty z Pętli, którego alkoholizm całkowicie zniszczył, przez co muzyk zaprzepaścił swój talent. Choć chronologia w tych Hasowskich relacjach nie zawsze jest przestrzegana, tak jak w przytoczonym przykładzie, nie jest to wcale istotny warunek – o wiele ważniejsza wydaje się współpraca z tymi samymi aktorami. To ona buduje ciekawe porównania i paralele; możliwe ścieżki życiowe podobnych choć pozornie różnych bohaterów (jak w przypadku Pętli i Nieciekawej historii, gdzie protagonistów gra Gustaw Holoubek) czy rozbudowane biografie jakby tej samej postaci (role Władysława Kowalskiego – Kazika ze Złota i młodego adoratora Magdaleny z Rozstania). Insdorf bardzo skrupulatnie śledzi te bliskie związki między filmami, dowodząc, że Has zbudował własny, odrębny i jakby samowystarczalny filmowy świat, złożony także z tych drobnych, niemal pajęczych nici odniesień.

Czy publikacja Insdorf jest odkrywcza? I tak, i nie. Czasami odnosimy wrażenie, że autorka, zanurzając się w konkretny film, przywołuje tropy interpretacyjne dość oczywiste, wskazuje na znane wątki i kierunki analizy. Bogata bibliografia jest tu zaletą, skoro książka przyjęła charakter przewodnika po filmowym uniwersum Hasa. W bezpośrednich cytatach Insdorf odwołuje się do tekstów anglojęzycznych polskich badaczy (Elżbiety Ostrowskiej, Ewy Mazierskiej, Marka Haltofa, Marii Kornatowskiej), ale też do artykułów zagranicznych, które świadczą o recepcji kina Hasa (Paul Coates, David Melville, Anne Guérin-Castell, Nick Hodge, Paul Schrader, John Wakeman, Pau Bosch Santos). W jej analizach wyraźnie widać także mniejsze i większe zapożyczenia oraz odbłyski lektur prac polskich filmoznawców, wskazanych w bibliografii (Konrad Eberhardt, Iwona Grodź – choć w tym przypadku wydawca nie uniknął błędu w nazwisku, Marcin Maron, Małgorzata Jakubowska). Mamy zatem wrażenie spaceru po ścieżkach już dobrze znanych. Jednocześnie autorka stara się wychodzić ze swoimi propozycjami uzupełnień niektórych tropów. Zwraca uwagę na detale, przykładowo przekonuje, że Złoto różni się od Pożegnań czy Pętli użyciem okna, bowiem Kazik, w przeciwieństwie do bohaterów wcześniejszych filmów, nie jest prezentowany przy oknie, z perspektywy izolacji czy niemocy tego bohatera. To na niego przez szybę patrzą inni – Zosia i Paweł. Insdorf zwraca uwagę, że to spojrzenie przez okno przekracza wymiar percepcyjny, staje się znakiem emocjonalnego zaangażowania, niejako wyglądania za młodym mężczyzną, choć oczywiście motywacje obserwujących bohaterów pozostają różne[2].

Jedna rzecz powinna być jednak mocno podkreślona, bo niewątpliwie w tym względzie Insdorf jest mistrzynią – należy docenić jej umiejętność syntezy. Kondensacja wątków interpretacyjnych z jednocześnie prowadzoną bardzo precyzyjną analizą neoformalną budzi uznanie. Zwięzłość jej wypowiedzi jest godna podziwu, bo drobiazgowa analiza z trudem mieści się w takich ramach. I co ważne, synteza ta nie skutkuje uproszczeniami w odczytaniu, ale oddaje głębię i mistrzostwo filmowych dzieł Hasa. Wszędzie, gdzie trzeba, podsuwane są odwołania do innych kierunków interpretacji, jak choćby filozofia egzystencjalizmu w odniesieniu do Pętli. Ważne wydaje się także umiejętne wprowadzanie kontekstów historycznych czy nawet językowych[3], które nie są oczywiste dla osób spoza naszego kręgu kulturowego. Przy talentach analitycznych niewątpliwie zwraca uwagę także styl Insdorf. Nie posługuje się ani zawiłymi konstrukcjami zdań, ani skomplikowanymi filmoznawczymi terminami. Odsłania kunszt realizatorski Hasa, złożone wielowarstwowe znaczenia i narracyjną meandryczność jego filmów, opisując je słowami prostymi, budując klarowne tezy i dowodząc ich słuszności.

Annette Insdorf to z pewnością znakomita propagatorka polskiego kina: jest profesorem i dziekanem Wydziału Filmowego w Columbia University, gdzie prowadzi wykłady o polskiej kinematografii. Jak sama deklaruje, początkowo koncentrowała się na twórczości Andrzeja Wajdy, Romana Polańskiego, Krzysztofa Zanussiego i Krzysztofa Kieślowskiego. Od kilku lat do kanonu dołączył Wojciech Jerzy Has – Insdorf podkreśla, jak bardzo zafascynowało ją filmowe uniwersum tego artysty. Warto na zakończenie wspomnieć o dwóch sprawach. Blisko trzydziestoletnia działalność edukacyjna, a także krytycznofilmowa, popularyzatorska i producencka Insdorf została doceniona w 2018 roku prestiżową nagrodą Mel Novikoff podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w San Francisco. To świetnie, że kino polskie ma takich rzeczników. Warto też odnotować dedykację, która poprzedza książkę – pamięci Marii Kornatowskiej i Anki Pajewskiej. Obie były przyjaciółkami Insdorf. Nic dziwnego, że niektóre tropy analityczne czy porównania wydają się znajome, wspominała o nich bowiem w swoich artykułach Kornatowska. Książka ta jest też jakby spełnieniem marzeń polskiej badaczki. Niewątpliwie bardzo zależało jej, aby powstała monografia twórczości Hasa w języku angielskim. I bardzo dobrze, że tak się stało. Choć szkoda, że powstała dopiero siedemnaście lat po śmierci reżysera Sanatorium pod Klepsydrą.

Dwa rozdziały książki w tłumaczeniu Małgorzaty Szubartowskiej ukazały się w numerze 2/2018 czasopisma "Pleograf".

Wojciech Jerzy Has na planie filmu Sanatorium pod Klepsydrą, fot. Romuald Pieńkowski, źródło: Fototeka FINA

Wróć do poprzedniej strony