Akademia polskiego filmu

Był wielkim fanem kina, zwłaszcza amerykańskiego. Pisywał na łamach „Filmu” i „Ekranu”. W latach 1956-1957 – kierownik literacki Zespołu Filmowego „Iluzjon”. Scenarzysta, autor dialogów, niekiedy pojawiał się na ekranie w aktorskich epizodach.

Urodził się 5 grudnia 1914 roku w Warszawie – zmarł 29 stycznia 1978 roku w Warszawie. Studiował – przed wojną – w stołecznej Wyższej Szkole Handlowej, a następnie architekturę na Politechnice Warszawskiej oraz filozofię na Uniwersytecie Warszawskiem. Żadnych studiów nie ukończył.

W 1938 roku zadebiutował na łamach prasy literackiej opowiadaniem Różowy kajecik. Współpracował z pismami: „Kuźnica”, „Twórczość”, „Przegląd Kulturalny”. W 1946 roku wydał pierwszą powieść Jezioro Bodeńskie, stanowiącą bolesny rozrachunek z ojczyzną, a zainspirowaną osobistymi przeżyciami (we wrześniu 1939 roku z uwagi na francuskie obywatelstwo został internowany w obozie dla cudzoziemców nad Jeziorem Bodeńskim). Blisko czterdzieści lat później – w 1985 roku – Janusz Zaorski przeniósł powieść Dygata (wg własnego scenariusza) z sukcesem na ekran (m.in. Grand Prix i Nagroda Jury Młodzieżowego w Locarno, nagrody aktorskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku dla Marii Pakulnis i Krzysztofa Pieczyńskiego, Złoty Ekran i Nagroda im. Zbyszka Cybulskiego dla Marii Pakulnis). „Chciałem w Jeziorze Bodeńskim odmalować psychologię pragnień, przeżyć i niemocy młodego człowieka określonego środowiska okresu przedwojennego. Zapewne, że w tym portrecie znalazłoby się coś niecoś i ze mnie samego. Ale ironiczne, satyryczne spojrzenie jest tylko krytyką. Nawet nie, jak sądzili niektórzy, samokrytyką. Nie utożsamiam się i błędem byłoby utożsamiać mnie osobiście z poglądami filozoficznymi, artystycznymi i światopoglądowymi mojego bohatera. Jeżeli nawet z niektórymi jego wypowiedziami gotów byłbym się tu i ówdzie zgodzić, jest to to samo, jak zgadzamy się tu i ówdzie z wypowiedziami osób, które w całości osądzamy krytycznie” – pisał Dygat we wstępie do drugiego wydania (1955) swej powieści. Zachowując wierność duchowi literackiego pierwowzoru, Zaorski mocno go zuniwersalizował, tworząc wnikliwy portret polskiego inteligenta, z jego wadami i zaletami, stereotypem myśli, zachowań oraz poglądów.

Także kolejna powieść Dygata, wydane w 1948 roku Pożegnania, doczekały się sfilmowania. Przeniósł je na ekran – dziesięć lat później – Wojciech Jerzy Has. Jego adaptacja, której scenariusz napisał reżyser wspólnie z autorem powieści, została uhonorowana w Locarno nagrodą FIPRESCI (1959). „Pamiętasz, była jesień..." – to z tego filmu pochodzi ten nieśmiertelny przebój Sławy Przybylskiej. Jego bohater, młody, zbuntowany wobec swej mieszczańskiej rodziny mężczyzna, opuszcza dom i zamieszkuje z przypadkowo poznaną dziewczyną w podwarszawskiej Podkowie Leśnej. Nie na długo, ojciec zabiera go z powrotem do domu. Wybucha wojna, Paweł trafia do obozu. Po dwóch latach znów przyjeżdża do Podkowy. Spotyka tamtą dziewczynę. Jest teraz żoną jego kuzyna. Powracają dawne wspomnienia. „Pamiętasz, była jesień...".

Największym bestsellerem w dorobku literackim Dygata okazała się – wydana w 1965 roku – powieść Disneyland, którą dwa lata później zekranizował (według scenariusza Tadeusza Konwickiego i z dialogami Dygata) Janusz Morgenstern. Jowita (1967), gorzka historia młodego sportowca, który nie umie sobie wyobrazić własnej przyszłości, żyjąc marzeniami o uczuciu, które mu jakby przechodzi obok, z Danielem Olbrychskim i Barbarą Kwiatkowską w rolach głównych, okazała się nie mniejszym sukcesem (nagrody m.in. na festiwalu w San Sebastian, 1967).

W 1977 roku zadebiutowała pełnometrażowym filmem fabularnym Palace Hotel – zrealizowanym według scenariusza napisanego wspólnie z Dygatem na podstawie jego powieści Dworzec w Monachium (1973) – Ewa Kruk. Losy tego filmu i jej autorki okazały się nie mniej dramatyczne niż historia walizki, którą w 1939 roku uratował młody mężczyzna, późniejszy znany pisarz i reżyser, o której Palace Hotel opowiada: film trafił na półkę (premiera w 1983 roku), a Ewa Kruk – na emigrację (w latach 1982-1999 realizowała we Francji filmy dokumentalne).  

„Wypuszczone przez nas dzieło idzie w świat, uniezależnia się od nas, po latach zrywa z nami częstokroć więzy nawet uczuciowe. Autor usiłujący ten twór właściwego czasu ratować dla współczesności komentarzami przypomina ojca, który zdradzając tajniki charakteru i przeżyć swego syna w dzieciństwie, domaga się, by na tej podstawie uznano jego pełne i trwałe prawa dojrzałości. Daremnie. Syn działa już i przemawia we własnym imieniu, na nic nie zdadzą się ojcowskie ględzenia” – pisał literat w 1955 roku w przedmowie do drugiego wydania Jeziora Bodeńskiego.

Dygat był także współscenarzystą (wspólnie z reżyserem) Warszawskiej Syreny (1956) Tadeusza Makarczyńskiego, baśniowej opowieści o początkach polskiej stolicy, opartej na jego noweli Syrena Warszawska (1955). Napisał również scenariusz – na podstawie swoich opowiadań: Czas przybliża, czas oddala, Krąg istnienia, Paryż 1945, Stary profesor i Nauczycielka – do nowelowego filmu Spóźnieni przechodnie (1962), wyreżyserowanego przez Gustawa Holoubka, Andrzeja Łapickiego, Adama Hanuszkiewicza, Jerzego Antczaka i Jana Rybkowskiego. Był autorem pierwszej wersji scenariusza Trędowatej według powieści Heleny Mniszkówny, przeniesionej w 1976 roku na ekran przez Jerzego Hoffmana. Z powodu zmian dokonanych w scenariuszu przez reżysera pisarz wycofał swe nazwisko z czołówki filmu. Dygat był świetnym dialogistą, często pisywał dialogi do gotowych już scenariuszy. Do najlepszych należą m.in.: Wspólny pokój (1959) Wojciecha Jerzego Hasa (ekranizacja głośnej powieści Jerzego Uniłowskiego), Żona dla Australijczyka (1963) Stanisława Barei oraz Skok (1967) Kazimierza Kutza.    

Miniatury literackie Dygata często stawały się pierwowzorami literackimi filmów krótkometrażowych: na podstawie opowiadania Zwycięstwo będzie za metą powstała Nowela kolarska Stanisława Lenartowicza, która weszła w skład filmu Trzy starty (1955), Lotnisko stało się kanwą literacką ostatniej noweli Spotkań (1957) Lenartowicza, a Pięć tysięcy złotych – etiudy studenckiej Jerzego Skolimowskiego Pieniądze albo życie (1961), w której literat zagrał rolę główną, otrzymując na Warszawskim Festiwalu Etiud Studenckich (1962) Dyplom Honorowy za kreację aktorską.

W 1996 roku Paweł Woldan nakręcił dokument Stanisław Dygat. Chłopiec z Disneylandu.

Jerzy Armata