Akademia polskiego filmu

„Podręczny słownik terminów literackich”, Warszawa 2001

 
 

Ironia

Aleksandra Okopień-Sławińska

 

Ironia (<gr. eirōneía = udawanie głupiego) – właściwość stylu polegająca na celowej sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wyrażonym wprost, ale rozpoznawalnym dzięki intonacji, mimice, okolicznościom mówienia, a także powiadanym przez semantyczno-logiczne osobliwości wypowiedzi, jej osadzenie w kontekście i odniesienia do spraw znanych odbiorcy. Np.:

nareszcie idzie ludzkość ciała

nareszcie każdy trafił w krok

cielęca skóra pałki dwie

rozbiły wieże i samotność

i stratowane jest milczenie

a śmierć niestraszna kiedy tłumna

[Z.Herbert Pieśń o bębnie]

 

I. jest sposobem igrania z odbiorcą, sygnałem dystansu do własnej mowy i zmaganiem się z odbitymi w niej cudzym poglądami; może też zwracać się przeciw samemu autorowi, jego sytuacji i twórczości, przybierając postać autoironii. Emocjonalna skala wypowiedzi ironicznych jest szeroka i zróżnicowana: od komizmu, poprzez satyrę, parodię, drwinę, szyderstwo i sarkazm, a ż do wyrażania tragizmu i absurdu istnienia. Jego figura stylu i kategoria estetyczna rozpoznana została w retoryce i filozofii starożytnej (ironia sokratyczna, ironia tragiczna), nowe znaczenia i motywacje znalazła w myśli romantyzmu (ironia romantyczna); stanowi ważny składnik współczesnej świadomości estetycznej. Por. antyfraza.

 

Ironia romantyczna – wypracowana w obrębie niemieckiego romantyzmu koncepcja postawy artysty wobec świata, zakładająca wyższość tworzącej jednostki nad społeczeństwem i twórczej fantazji nad rzeczywistością. Jako zasada literacka wyrażała dominację artysty poprzez igranie przyjętymi konwencjami literackimi, swobodę łączenia skłóconych estetycznie i etycznie pierwiastków: tragicznych i komicznych, wzniosłych i niskich, realistycznych i cudownych, literackich i ludowych, moralistycznych i libertyńskich. I. r. znalazła silny wyraz w twórczości m. in. G. Byrona, A. Musseta, J. P. Richtera, Novalisa, H. Heinego, A. Puszkina, J. Słowackiego, C. Norwida.

 

Ironia sokratyczna – zasada prowadzenia dysputy charakterystyczna dla filozoficznej i nauczycielskiej postawy Sokratesa, który – udając naiwność i prostotę – pozornie poszukiwał u swego rozmówcy wiedzy, a w istocie – poprzez kolejne pytania – wydobywał jego niewiedzę, a tym samym umożliwiał mu pierwszy krok ku prawdzie.

 

Ironia tragiczna – nieprzezwyciężalna sprzeczność naznaczająca los bohatera tragedii, którego czyny wbrew jego woli i wiedzy prowadzą nieuchronnie do katastrofy. I. t. nazywana też bywa ironią losu, a jej przejawów upatruje się poza terenem sztuki. W przeciwieństwie do ironii jako rozwiązania stylistycznego określa się ją jako ironię obiektywną: objawiającą się nie w sposobie wysłowienia, ale w działaniach bohaterów i układach zdarzeń, także zdarzeń historycznych (tzw. ironia historii).

 

aos

 

Wróć do poprzedniej strony