Akademia polskiego filmu

„Słownik filmu”, red. Rafał Syska, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2010

Polska Szkoła Filmowa

Tadeusz Lubelski

Polska Szkoła Filmowa - najważniejszy nurt w dziejach polskiego kina, prekursorski wobec przemian kina europejskiego lat 50., w wyniku których film stawał się osobistą wypowiedzią autora. Ów nurt, który wyłonił się na fali przemian politycznych Października i przez pięciolecie 1956-61 zdominował kino w naszym kraju, miał jednak polską specyfikę. Jego twórcami stali się młodzi, urodzeni w latach 20. artyści, których przeżyciem pokoleniowym była wojna i powojenna przemiana ustrojowa. Wyróżnikiem szkoły stał się ogromnie emocjonalny, psychoterapeutyczny dialog z publicznością na najbardziej aktualne, zbiorowe tematy - duchowej kondycji Polaka i perspektyw narodowego losu - nawiązywany przez autorów za pośrednictwem fabuł rozgrywających się w niedawnej przeszłości, najczęściej w czasie wydarzeń wojny, których pełne, prawdziwe omówienie stanowiło wówczas tabu. Szczególnie widoczne było to w kanonicznych filmach nurtu, autorstwa dwu jego czołowych reżyserów: A. Wajdy - Kanał (1956), którego sukces na festiwalu w Cannes 1957 otworzył zjawisko Szkoły, Popiół i diament (1958), arcydzieło nurtu z mityczną kreacją Z. Cybulskiego, i Lotna (1959); oraz A. Munka - Człowiek na torze (1956), Eroica (1957) i Zezowate szczęście (1959) - wszystkie trzy, podobnie jak Kanał, są oparte na scenariuszach J.S. Stawińskiego. Dzieła obu reżyserów często sobie przeciwstawiano, tymczasem uzupełniały się one wzajemnie. I Wajda, i Munk nie ukrywali w swoich utworach fascynacji tradycyjnymi polskimi wartościami - takimi jak honor, patriotyzm, służba społeczna, zarazem jednak opatrywali je pełnym wątpliwości, często prowokacyjnym komentarzem, pierwszy - w tonacji tragicznej, drugi - groteskowej.

Akcenty polemiki z nurtem kanonicznym pojawiały się w - unikających wszelkiej mitologizacji - filmach tzw. nurtu plebejskiego, autorstwa S. Różewicza – Wolne miasto (1958), Świadectwo urodzenia (1961) - i K. Kutza - Krzyż Walecznych (1958), Nikt nie woła (1960), Ludzie z pociągu (1961). Do dorobku Szkoły zaliczane są także odmienne w tonacji filmy tzw. nurtu psychologiczno-egzystencjalnego, autorstwa reżyserów o odrębnych indywidualnościach artystycznych: W.J. Hasa – Pętla (1957), Pożegnania (1958); J. Kawalerowicza - Pociąg (1959), Matka Joanna od Aniołów (1961); T. Konwickiego - Ostatni dzień lata (1958), Zaduszki (1961). Ogół różnorodnych dzieł szkoły łączy tragiczna wizja świata i nowatorstwo estetyczne, związane głównie z komunikacyjną rolą obrazu, tworzonego przez takich operatorów, jak J. Lipman, J. Laskowski, J. Wójcik. Dopiero ingerencja władz partyjnych - w postaci Uchwały Sekretariatu KC PZPR w sprawie kinematografii z czerwca 1960 - ograniczyła rozpęd nurtu i oznaczała praktycznie jego zamknięcie. Nawiązania do dorobku szkoły miały jednak pojawiać się w kinie polskim jeszcze wielokrotnie, poczynając od lat 60.: Jak być kochaną (1962) Hasa, Popioły (1965) Wajdy, Salto (1965) Konwickiego, Bariera (1966) J. Skolimowskiego, poprzez lata 70.: Człowiek z marmuru (1976) Wajdy, aż po 90.: Śmierć jak kromka chleba (1994) i Zawrócony (1994) Kutza.

T.L.

Wróć do poprzedniej strony