Akademia polskiego filmu

„Pleograf. Kwartalnik Akademii Polskiego Filmu”, nr 4/2016

Animation studies na gruncie polskim

Michał Mróz

Obsession. Perversion. Rebellion. Twisted Dreams of Central European Animation pod redakcją Olgi i Michała Bobrowskich, Galeria Bielska BWA, Bielsko-Biała–Kraków 2016

Jak wskazuje Alan Cholodenko film może się określić jako film tylko przez animację. Animacja jest tym, co zostało z filmu starte, tym, co usiłuje zataić to zatarcie, i tym, co pozwala filmowi być filmem[1]. Dyskurs filmoznawczy bardzo często marginalizuje jednak film animowany lub zwyczajnie go pomija. Ważne teorie filmowe takich autorów, jak André Bazin, Siegfried Kracauer czy Gilles Deleuze nie uwzględniają tej dziedziny sztuki – tak jakby słowo „film” było synonimem sformułowania „film aktorski”. Nie lepiej jest również w polskim filmoznawstwie. Animacja bywa traktowana jako forma niefilmowa, której badaniem powinni zajmować się historycy sztuki lub badacze nowych mediów. Jest to najlepiej widoczne w programach polskich uczelni kształcących filmoznawców, gdzie film animowany zajmuje miejsce marginalne. Co więcej, pomimo szerokiej gamy stylów używanych przez współczesnych twórców animacji, a także różnorodności podejmowanych tematów nadal zbyt często postrzega się animacje jako medium odpowiednie tylko dla dzieci[2]. W XX wieku, kiedy film animowany – podobnie jak film aktorski – przeżywał wiele istotnych przemian, niewielu polskich autorów interesowało się tym gatunkiem sztuki. Z tych nielicznych warto na pewno wymienić Karola Irzykowskiego, Andrzeja Kossakowskiego, Jerzego Giżyckiego, Marcina Giżyckiego czy Jerzego Armatę. Z pewnością żadnego z tych badaczy nie można jednak określić jako historyka filmu głównonurtowego. Ich przykład pokazuje, że zajmując się filmem animowanym, pozostaje się zwykle na uboczu w stosunku do dominującego dyskursu w filmoznawstwie. Obecnie zauważyć można niewielkie ożywienie w tej kwestii[3], badaczy jest z pewnością nieco więcej, nadal jednak wiele publikacji skupia się jedynie na produkcji rodzimej lub komercyjnych i wysokobudżetowych filmach amerykańskich.

Tym bardziej cieszy pojawienie się na polskich półkach tomu zbiorowego Obsession. Perversion. Rebellion. Twisted Dreams of Central European Animation pod redakcją Olgi i Michała Bobrowskich, która podejmuje próbę szerszego i głębszego spojrzenia na rozmaite zagadnienia związane z tą dziedziną sztuki. Publikacja powstała w efekcie konferencji Pokręcone sny historii. Subwersywność i deformacja w filmie animowanym z krajów wyszehradzkich (Bielsko-Biała 2015). Redaktorzy we wstępie wskazują główny temat książki: film animowany oraz doświadczenie kulturowe krajów wyszehradzkich (s. 11)[4]. Przedmiotem ich zainteresowań są modernistyczne oraz postmodernistyczne autorskie animacje dotykające spraw nieobecnych w dyskursie głównego nurtu, poruszające społeczno-polityczne i ekonomiczne tabu, których forma i przesłanie nie mają nic wspólnego z wytworami kultury masowej. Wydaje się, że zaproponowany przez autorów zakres jest niezwykle obszerny i wymagałby doprecyzowania. Pozwoliłoby to na dokładniejsze zbadanie poszczególnych elementów w powojennym filmie animowanym krajów wyszehradzkich. Tymczasem zawarte w tomie artkuły koncentrują się głównie na polskiej i czeskiej animacji.

Ciekawym pomysłem zapowiedzianym we wstępie jest konfrontacja tradycji animacji z krajów wyszehradzkich z animacją włoską. Rozdział III, w którym podjęty jest ten temat, skupia się jednak jedynie na włoskiej animacji i właściwie tylko artykuł Giuseppe Sedii podejmuje próbę porównania filmów z trzech różnych krajów – Czechosłowacji, Polski i Włoch. Zadać można również pytanie, dlaczego akurat włoska animacja została wybrana do konfrontacji z animacjami środkowoeuropejskimi? Wydaje się, że pewna współzależność oraz wzajemne oddziaływanie – na które wskazują autorzy – obu regionów Europy może się pojawić raczej w zestawieniu animacji z krajów wyszehradzkich z animacjami z państw bałkańskich. Kraje byłej Jugosławii miały zbliżone doświadczenie do krajów komunistycznych, takich jak Polska, Czechosłowacja czy Węgry. Dodatkowo twórcy tzw. szkoły zagrzebskiej – szczególnie w latach 60. i 70. – bardzo chętnie inspirowali się twórczością polskich czy też czeskich realizatorów. 

Niewątpliwą zaletą publikacji jest zróżnicowana lista autorów tekstów, którzy wywodzą się z różnych kręgów kulturowych oraz są przedstawicielami zarówno ośrodków akademickich, festiwali filmowych, jak i środowisk twórczych. Część z nich nie tylko pisze o animacji, ale także tworzy autorskie filmy. Z pewnością można ich więc określić jako stałych uczestników współczesnego światowego dyskursu o filmie animowanym. Stąd wynika obecność w książce wielu zagadnień, które w polskim filmoznawstwie są rzadko badane. Z pewnością należy do tego, poruszany przez Chunning Guo, temat dokumentu animowanego – formy filmowej z wieloletnią tradycją, sięgającą realizacji filmu Zatopienie Lusitanii (Sinking of The Lusitania, reż. Winsor McCay, 1918), która dopiero w ostatnich latach doczekała się należytej dyskusji[5]. Guo bardzo trafnie postrzega dokument animowany nie jako proste połączenie filmu animowanego i dokumentalnego, ale jako unikalną formę, która może być użyta do badania tajemnic oraz złożoności pamięci (s. 52) – artystyczne narzędzie do ukazywania historycznych wydarzeń, osobistych wspomnień oraz sposobów kształtowania pamięci.  

Inną ciekawą perspektywę w badaniach nad filmem animowanym przedstawia w artykule No Gods Land. Leszek Kołakowski’s Philosophy in Polish Animated Film Olga Bobrowska. Przyglądając się punktom stycznym i wzajemnym powiązaniom między sztuką, animacją a filozofią, badaczka analizuje dwa filmy – Wygnanie z raju (reż. Jerzy Zitzman, 1966) oraz Jak bóg Maior utracił tron (reż. Piotr Muszalski i Paweł Walicki, 1999) – które są próbą adaptacji tekstów filozoficznych Leszka Kołakowskiego. Autorka poszukuje konkretnych figur filozoficznych Kołakowskiego nie tylko w treści filmu czy w słowach lektora, ale też w formie: w sylwetowych, szkicowych i symbolicznych postaciach, kompozycji kadrów, a także w użytych przez twórców technikach animacji. Rozważania porównawcze stają się dla niej pretekstem do zastanowienia się nad cechami technik animacji – określenia ich charakteru oraz filozoficznego znaczenia. Bobrowska dostrzega, że związek filozofii Kołakowskiego z animacją widoczny jest już w samej jej strukturze opartej na stanie ciągłego przepływu (s. 41). Ruch, który jest głównym czynnikiem kształtującym film animowany, jest dla autorki elementem afirmującym niezależność oraz krytyczne myślenie. Artykuł Bobrowskiej z pewnością otwiera drogę do innych tego typu rozważań, które na gruncie analizy polskiego filmu animowanego wydają się o tyle ważne, że polska szkoła animacji często nazywana jest jedną z najbardziej filozoficznych.

Trzecim ważnym zagadnieniem, które rzadko pojawia się w polskim dyskursie filmowym[6], a jest obecne w tomie Obsession. Perversion. Rebellion, jest próba zbadania obecności myśli feministycznej w filmie animowanym. Paola Bristot w swoim artykule dokonuje przeglądu filmów zrealizowanych przez współczesne włoskie animatorki, które dotykają osobistych kobiecych doświadczeń, takich jak ciąża, macierzyństwo czy relacja z własnym ciałem. Autorka koncentruje się na elementach wizualnych, które odsyłają do tematów bardziej ogólnych, takich jak intymność, ciąża, rozwód czy aborcja. Wskazuje, że cierpliwa i drobiazgowa praca wykonywana przez animatorów często prowadzi ich do koncentracji na własnej intymności, rodzinie albo wspomnieniach. Także Wiola Sowa w tekście Women Approach the World wskazuje na filmy, które są rodzajem kobiecych poszukiwań emancypacyjnych, w których mówi się o „kobiecych” sprawach w sposób niekonwencjonalny i z pominięciem męskiego punktu widzenia. Sowa, przyglądając się polskiej branży filmu animowanego, podkreśla też, że w ostatnich latach kobiety zdominowały kierunki związane z animacją na polskich uczelniach artystycznych, co świadczy o ekspansji kobiet w dziedzinie produkcji filmowej (s. 208).

Niektóre artykuły – co warto docenić – poświęcone są mniej znanym reżyserom. Twórczość Zdzisława Kudły, opisywana przez Michała Bobrowskiego w wielu publikacjach[7], zwykle pozostaje przyćmiona przez innych animatorów, takich jak Jan Lenica, Walerian Borowczyk, Daniel Szczechura, Mirosław Kijowicz czy Kazimierz Urbański. Bobrowski wykazał się niezwykłą wnikliwością analityczną, a wypracowane przez siebie tezy skonfrontował w rozmowie z samym twórcą. Kudła uzupełnia je o słowo wieczność (s. 83), które prowokuje Bobrowskiego do kolejnych poszukiwań. Autor nakreśla etapy artystycznego rozwoju animatora i osadza je w kontekście działań twórców polskiej szkoły animacji oraz autorów zagranicznych. Odnajduje także dominujące tematy, strategie twórcze oraz powracające motywy. Wskazuje na konteksty społeczno-kulturowe oraz polityczne obecne w jego filmach. Zdaniem Bobrowskiego obraz człowieka w dziele Kudły przedstawiany jest w sposób tragiczny i groteskowy – cywilizacja pomimo pełnej świadomości swojego destrukcyjnego charakteru nadal stacza się po równi pochyłej w kierunku ekologicznej i humanitarnej katastrofy o rozmiarach apokaliptycznych (s. 85).

Dopełnieniem różnorodności podjętych w tomie tematów jest dodatek zawierający trzy artykuły, których przedmiotem rozważań są nowe ścieżki w polskim filmie animowanym. Szczególnie ciekawe są refleksje samych twórców – Wioli Sowy i Roberta Sowy. Wpisują się one w jedno z założeń animation studies, w którym przyjmuje się perspektywę łączącą aspekty teoretyczne z praktyczną wiedzą na temat realizacji filmu animowanego. Jak wskazuje Paul Ward, animacja jest jednocześnie bogatą, różnorodną działalnością, […] oraz intuicyjnym i magicznym procesem. Oba te wymiary określają animację w perspektywie teoretycznej, pozwalającej zrozumieć, co się w niej dzieje i dlaczego – co jest niezwykle trudnym przedsięwzięciem[8].

Z bogactwa podjętych w publikacji zagadnień nie wyłania się niestety spójna idea książki. Również dlatego, że nie podejmuje ona wszystkich zapowiadanych wątków – żaden z tekstów nie zajmuje się na przykład animacją węgierską czy też słowacką – krajów również należących do grupy wyszehradzkiej. Nie jest jasne, jak w ogóle dobierane były tematy artykułów, co zapewne jest pokłosiem konferencyjnej genezy publikacji. W efekcie wszystkie artykuły wpisują się, co prawda, w zaproponowany przez autorów temat, jednak nie prowadzą czytelnika do konkluzji, które odpowiadałaby między innymi na postawione we wstępie pytanie: w jaki sposób osobiste mitologie animatorów odsłaniają cechy zwykle tłumione oraz zbiorową duszę narodów Europy Środkowej (s. 8).

Ten brak spójności nie przekreśla jednak wartości poszczególnych artykułów, a z pewnego punktu widzenia może nawet zostać uznany za atut tomu. Nie trzeba go bowiem czytać w sposób linearny, ale można swobodnie „przeskakiwać” między tematami oraz zagadnieniami i wybierać te najbardziej interesujące. Choć zatem książka nie proponuje całościowego ujęcia, to daje mozaikę istotnych zagadnień, które mogą stać się inspiracją dla innych autorów. Pojawiające się w tomie ważne kategorie mogą być zachętą dla badaczy, nieinteresujących się do tej pory filmem animowanym, do pogłębienia wiedzy w tej materii. Z kolei artykuły dotyczące rzadko omawianych filmów czy animatorów sprawiają, że w tomie znajdą coś dla siebie także znawcy tematu. Najistotniejsze wydaje się to, że artykuły zawarte w publikacji kierują uwagę czytelników nie tylko na treść i formę filmów, ale w toku rozważań teoretycznych podejmują też próbę przeformatowania myślenia o filmie animowanym, które narzuca klasyczny dyskurs filmoznawczy. Zdecydowanie obalają mit, że film animowany jest przeznaczony tylko dla dzieci, i dostrzegają w tej sztuce odrębną formę filmową. Na koniec, warto docenić również warstwę wizualną książki, którą tworzą kadry z omawianych filmów oraz prace Jacka Zięby-Nęcka. Wszystko to sprawia, że Obsession. Perversion. Rebellion z powodzeniem wpisuje się we współczesne badania filmu animowanego.

Wróć do poprzedniej strony