Akademia polskiego filmu

Jerzy Maśnicki, Kamil Stepan, Pleograf. Słownik biograficzny filmu polskiego 1896-1939, Staromiejska Oficyna Wydawnicza, Kraków 1996.

Wstęp

Jerzy Maśnicki , Kamil Stepan

Mijające stulecie kina polskiego jest dobrą okazją do podjęcia wysiłków, mających na celu ukazanie możliwie pełnego obrazu polskiej kinematografii, zwłaszcza tej jej części, nad którą do tej pory nie prowadzono niemal żadnych systematycznych badań — kina przedwojennego. Zbyt łatwo i zbyt szybko zapomniano o źródłach sukcesów, jakie nasze kino zaczęło odnosić w latach Szkoły Polskiej. Jednym z nich było niewątpliwie istnienie głęboko zakorzenionej, kilkudziesięcioletniej tradycji krajowego przemysłu filmowego i to niezależnie od dzisiejszej oceny jego osiągnięć. Pamięć publiczna pozwoliła przetrwać w narodowej świadomości tylko nielicznym najwybitniejszym lub najbardziej popularnym twórcom tego okresu. Wydaje się jednak, iż przechowany w niej obraz naszej przedwojennej kinematografii nie może być punktem wyjścia do głębszej analizy. Dla poznania i prawidłowej oceny konieczna jest bowiem znajomość wszelkich przejawów działalności filmowej, w tym także tej części, której efektem były dzieła mniej wartościowe, funkcjonujące jednak w ówczesnej świadomości, a także utwory, które nie pretendowały nigdy do rangi dzieł o wartościach artystycznych (nadprogramy).

Zyskująca z biegiem lat coraz większe znaczenie biografistyka może stać się szczególnie interesującą metodą badawczą w przypadku historii filmu. Warto zauważyć, iż sztuka filmowa jest jedynym bodaj rodzajem twórczości, który możemy oglądać in statu nascendi, dysponując rozwiniętym aparatem badawczym.

Z tych też względów postanowiliśmy opracować pełny słownik biograficzny polskiego kina lat 1896-1939. Potrzeba takiej publikacji nie podlega dyskusji. Analogiczne prace poświęcone ludziom filmu powstały już w większości krajów europejskich i wywierają istotny wpływ na obraz kultury filmowej danego narodu. Wystarczy tu wspomnieć niemiecki CineGraph, czeskie wydawnictwo Filmove profily, włoską serię wydawnictw Bianco e Nero, rosyjski Kinosłowar, wydawnictwa austriackie, skandynawskie i francuskie. W Polsce jedynym tego rodzaju przedsięwzięciem było wydanie przed dziewięciu laty pierwszego tomu leksykonu Twórcy polskiego filmu, który zawiera jedynie wybór nazwisk ludzi filmu fabularnego działających w okresie powojennym. Ta pożyteczna praca nie była — niestety — kontynuowana. Warto także zauważyć, iż istnieją już w Polsce liczne opracowania, opisujące poszczególne grupy zawodowe, w tym także ludzi sztuki.

Film polski takiego opracowania biograficznego jeszcze się nie doczekał. Wydaje się nam, iż taka publikacja pozwoli na przełamanie istniejących stereotypów, dotyczących zarówno jednostek, jak i odnoszących się do całościowej oceny ówczesnej twórczości filmowej w Polsce.

Zaplanowana książka zawierać ma biogramy i filmografie twórców polskiego filmu od jego początków do 1939 r. Granice te są mniej konwencjonalne, niż to zazwyczaj ma miejsce. Początkowa data to czas pierwszych na naszych ziemiach uwieńczonych powodzeniem prób filmowych P. Lebiedzińskiego i K. Prószyńskiego, a także — pod koniec owego roku — pierwszych polskich pokazów filmów braci Lumiére. Jest to zatem najwcześniejsza z możliwych do przyjęcia dat, ograniczających opisywany temat. Jest ona datą o kilkanaście lat wcześniejszą, niż przyjmowane zazwyczaj jako moment powstania pierwocin przemysłu filmowego czy też realizacji Antosia, uważanego za pierwszy film fabularny. Istotne jednak wydaje się nam możliwie pełne ukazanie także perypetii licznych pionierów, realizujących w Polsce krótkie filmy już pod koniec zeszłego wieku.

Data końcowa jest chyba mniej dyskusyjna. W chwili wybuchy II wojny światowej polski przemysł filmowy przestał istnieć. Przez długich 7 lat nie nakręcono żadnego filmu fabularnego, a jedynym śladem działalności polskich filmowców są nieliczne materiały kronikalne, obrazujące walkę z wrogiem. Wrzesień 1939 r. zamyka pierwszy rozdział historii filmu polskiego także i z innych względów. Powojenny film polski, tzw. film Polski Ludowej, istniejący w zupełnie odmiennych warunkach społecznych i politycznych, starał się w jak najmniejszym stopniu nawiązywać do doświadczeń polskiej kinematografii sprzed 1939 r. Wielu jego twórców nie przeżyło okupacji, inni zaś nie podjęli z różnych przyczyn pracy w filmie. Nieomal jedyną grupą „starych" realizatorów, którzy po 1945 r. mieli okazję stanąć za kamerą byli dawni członkowie „START-u", stając się jednocześnie jedynymi, którzy tę okazję mieć mogli.

W kręgu naszych początkowych zainteresowań znaleźli się wszyscy, którzy zadebiutowali przed i za kamerą do wybuchu II wojny światowej. Po pewnych wahaniach zdecydowaliśmy się ograniczyć liczbę profesji, których przedstawicieli objąć ma nasz słownik. Poza nawiasem znaleźli się m. in. realizatorzy dźwięku, autorzy fotosów i charakteryzatorzy. Ostatecznie znajdują się w nim ci, których wpływ na powstanie dzieła filmowego jest naszym zdaniem największy:
— reżyserzy filmów fabularnych
— realizatorzy filmów niefabularnych
— scenarzyści
— operatorzy
— dekoratorzy
— kompozytorzy
— producenci
— kierownicy produkcji
— aktorzy.

W ramach dwóch spośród wymienionych grup dokonaliśmy również pewnych niewielkich ograniczeń. Po pierwsze, ustanowiliśmy pewien próg dla grupy realizatorów filmów niefabularnych, przyjmując granicę samodzielnie zrealizowanych dwóch filmów, bądź współrealizacji trzech. Po drugie zaś zdecydowaliśmy się na ograniczenie liczby występujących w słowniku aktorów. O ile przyczyny pierwszej decyzji są chyba dość jasne (chodziło o wyeliminowanie ludzi całkiem przypadkowych, realizujących tylko jeden film), o tyle druga wymaga pewnego wyjaśnienia. Zacząć je należy od konstatacji, iż w Polsce nie zdołał się wytworzyć gatunek aktora filmowego. Pewne próby stworzenia aktora grającego wyłącznie w filmie podejmowali w latach dwudziestych nieliczni reżyserzy-pedagodzy, jak W. Biegański i N. Niovilla. Ostatecznie jednak jeszcze przed końcem epoki kina niemego zwyciężył wariant promowany głównie przez A. Hertza, który dla osiągnięcia sukcesu obsadzał w filmach niemal wyłącznie znanych warszawskich aktorów teatralnych. W latach późniejszych zaś ilość ludzi teatru na ekranie coraz bardziej wzrastała. W sytuacji, w której ogólnie dostępny jest już Słownik Biograficzny Teatru Polskiego umieszczanie biogramów wszystkich aktorów, w większości znacznie mocniej związanych z teatrem niż z filmem, byłoby posunięciem mocno dyskusyjnym. Pewną próbą wyjścia z sytuacji była robocza koncepcja umieszczenia w słowniku aktorów, którzy wystąpili w co najmniej kilku (np. pięciu) filmach, bądź też tylko tych, którzy przynajmniej raz wystąpili w roli pierwszoplanowej. Wszystkie te rozwiązania były jednak tak ułomne, że zdecydowaliśmy się obrać nieco inną metodę. Polega ona na włączeniu do słownika wszystkich tych, którzy wystąpili w filmie okresu niemego oraz na nieumieszczaniu biogramów tych aktorów teatralnych, którzy zadebiutowali w okresie filmu dźwiękowego i przed 1939 r. występowali tylko w rolach epizodycznych. Lista owych wyjątków znajdzie się na końcu ostatniego tomu słownika.

Prawdopodobnie najbardziej dyskusyjny będzie fakt umieszczenia w słowniku osób, mających luźny związek z kinem polskim — tych więc, którzy byli dla potrzeb jednego bądź kilku filmów sprowadzani z zagranicy, bądź też osób biorących udział w koprodukcjach. Ich działalność w polskim kinie — pomijając wrażenie „nobilitacji", jakie przynosił fakt występu gwiazd tej rangi, co L. Dagover lub G. Chmara — miała dla rozwoju polskiej kinematografii znaczenie często niebanalne; wspomnieć wystarczy historyczną rolę J.-L. Mundvillera czy B.Newolina. Z drugiej jednak strony nie znajdą się w naszej publikacji Polacy pracujący na niwie obcego filmu, którzy nie wzięli udziału w realizacji ani jednego polskiego filmu.

Każde hasło składa się z:
 — biografii
 — kompletnej filmografii
— wykazu wykorzystanych źródeł.

Staraliśmy się podać dokładną datę i miejsce urodzenia oraz śmierci, a także informację o rodzicach. W przypadku, gdy współmałżonek lub dzieci omawianej osoby także miały związek z kinem, a ich biogramy znajdą się w słowniku, także oni zostali wymienieni w główce hasła.

Zależało nam na możliwie dokładnym określeniu pochodzenia społecznego oraz wykształcenia opisywanych osób. Szczególnie istotne wydało się nam bowiem ukazanie z jakim zasobem doświadczeń i z jaką wiedzą dana osoba znalazła się na planie filmowym. Następnie — jeśli hasło dotyczy osób związanych z teatrem — podany jest skrócony biogram teatralny (z którego usunięto znaczną część mniej istotnych informacji, np. dane o występach gościnnych), a potem przebieg kariery filmowej. Czasami musieliśmy ograniczyć tę część hasła do kilku słów. W przypadku ważniejszych osób dołączyliśmy do części biograficznej krótką ocenę ich twórczości, opartą w możliwie dużym stopniu na opiniach zawartych w dawnej prasie, dokumentach i wspomnieniach. Tam, gdzie to możliwe, staraliśmy się zaopatrzyć biogramy w zdjęcia opisywanych osób.

Pewnego wyjaśnienia wymaga metoda opisu pracy filmowej naszych bohaterów. Otóż zdecydowaliśmy się dokonać prezentacji ich dokonań poprzez opisy granych ról i realizowanych filmów oraz zamieszczanie fragmentów recenzji z dawnych gazet. Wyszliśmy bowiem z założenia, że nie możemy spoglądać na ich pracę oczyma dzisiejszego filmoznawcy czy teatrologa. Takie spojrzenie, nie uwzględniające w dostatecznym stopniu odmiennych przesłanek estetycznych, byłoby anachroniczne i niemiarodajne; nie dawałoby także wglądu w recepcję tworzonych filmów i postaci. Dokonywane z dzisiejszej perspektywy interpretacje pojawiają się jedynie w ostatniej części hasła, w której próbujemy dokonać krótkiej oceny danego twórcy.

Kolejnym problemem jest dobór cytatów. Większość z nich pochodzi z prasy branżowej oraz codziennej; prezentują przeciętne i typowe odczucia recenzentów. Stąd też tylko wyjątkowo wykorzystywaliśmy cytaty z krytyk K. Irzykowskiego, S. Zahorskiej czy L. Jabłonkówny. Doceniając znaczenie ich spojrzenia na polskie filmy w kontekście światowym i brak stosowania „taryfy ulgowej" dla rodzimej produkcji uznaliśmy, że — choć pełne troski o krajową kinematografię — nie odzwierciedlają recepcji recenzowanych filmów, tak przez widownię, jak i resztę krytyków. Na dodatek w większości tych postępowych recenzji poświęcano znacznie więcej miejsca sprawom literackich aspektów scenariusza (zwłaszcza, gdy rzecz dotyczyła adaptacji) i ich filmowemu odzwierciedleniu, kwestie reżyserii, zdjęć oraz gry aktorskiej spychając na dalszy plan i traktując je zdawkowo.

Na samym początku prac przyjęliśmy założenie podawania kompletnej (w miarę możliwości) filmografii. Podstawą do jej sporządzenia była filmografia zawarta w kolejnych tomach Historii filmu polskiego, uzupełniona jednak i w maksymalnym stopniu zweryfikowana podczas naszych własnych badań. Jest ona uporządkowana w ramach poszczególnych zawodów filmowych; oddzielnie podajemy więc np. wykaz prac reżyserskich i aktorskich danego twórcy, mimo iż zdajemy sobie sprawę z niewątpliwych powtórzeń, które takie podejście powoduje. Co do przyjętego układu warto chyba zasygnalizować, iż filmy umieszczone są pod datami produkcji, a nie — jak to jest powszechnie w Polsce przyjęte — pod datami premiery. W przypadku, jeśli jakaś osoba wykonywała w filmie różne funkcje, układ filmografii zależy od hierarchii zainteresowań opisywanego artysty — np. w filmografii W. Biegańskiego podajemy najpierw prace reżyserskie, a potem aktorskie, w przypadku E. Bodo zaś — przyjmujemy kolejność odwrotną. Zdecydowaliśmy się nie umieszczać w filmografiach obrazów nie ukończonych z powodu wybuchu wojny; są one jednak wspominane w części opisowej hasła. Jeszcze jednym ograniczeniem jest rezygnacja z podawania pełnej filmografii obcokrajowców pracujących w filmie polskim jedynie okazjonalnie — w ich wypadku ograniczyliśmy się do podania ich filmów polskich. Ograniczenie to nie obejmuje filmów zagranicznych artystów zasadniczo związanych z przedwojennym filmem polskim. Sporządzona filmografia nie ma charakteru dokumentacyjnego, a jest wykazem prac filmowych samego twórcy. Dlatego poza nią znalazły się np. materiały archiwalne i kronikalne, w których pojawia się postać opisywanego artysty. Filmografie twórców kontynuujących swą działalność po roku 1945 nie zawierają również ich prac telewizyjnych (w tym także tzw. filmów telewizyjnych). Wynika to z przyjęcia przez nas argumentów tych historyków i teoretyków filmu, którzy wyrażają przekonanie, iż specyfika tego medium (tj. telewizji) nie jest tożsama z charakterem produkcji stricte filmowej. Jednocześnie postulujemy podjęcie prac badawczych nad produkcją telewizyjną, których celem byłoby zebranie podstawowych informacji o programach telewizyjnych i ich twórcach.

Postanowiliśmy również ograniczyć ilość sygnalizowanych źródeł. Znalazły się więc w stopce jedynie źródła podstawowe, dotyczące biografii omawianej osoby. Jednak tylko te spośród nich, które w największym stopniu wpłynęły na kształt biogramu. Nigdy niemal nie są wymienione powojenne opracowania prasowe, gdyż nie spełniają przedstawionego powyżej wymogu. Zrezygnowaliśmy z odsyłania np. do wykorzystanych w haśle recenzji filmowych oraz do danych filmograficznych, które stanowią przedmiot oddzielnego opracowania, przygotowywanego przez nas równolegle ze słownikiem biograficznym.

Zdajemy sobie sprawę z heterogeniczności formalnej publikowanych haseł. Miały na nią wpływ różne czynniki, z których najważniejsze są różnice w losach i znaczeniu opisywanych postaci. Różnice formalne pomiędzy biogramami osób związanych z filmem incydentalnie (np. większość scenarzystów) i tych, które współpracowały z branżą kinematograficzną przez długie lata są — naszym zdaniem — mniej szkodliwe, niż próba ścisłego dopasowania wszystkich biogramów do mało wydajnego (i jeszcze mniej elastycznego) schematu.

W naszej pracy natrafiliśmy na liczne przeszkody. Podstawowym problemem jest niemal całkowite zniszczenie bazy archiwalnej. Do naszych czasów nie przetrwały ani archiwalia Centralnego Biura Filmowego, ani archiwa wytwórni filmowych i związ-ków zawodowych pracowników filmu polskiego. Zaginęła też większość filmów. W tej sytuacji zmuszeni byliśmy do podjęcia szeroko zakrojonych poszukiwań w innych źródłach, nie związanych bezpośrednio z opracowywanym zagadnieniem. Nieocenio-ną wręcz pomocą okazał się Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965 oraz jego kontynuacja — Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980. Spomiędzy innych wykorzystywanych źródeł szczególnie przydatne okazały się archiwalia przechowywane w Filmotece Polskiej, Centralnym Archiwum Wojskowym oraz Archiwum Akt Nowych. Nieodzowne było też dokładne skwerendowanie prasy codziennej. Wyniki tej kwerendy są interesujące, ale uzyskany dzięki niej obraz nadal nie wydaje się kompletny. Dotyczy to zwłaszcza twórców filmów jidisz, których intineraria były tworzone w oparciu o Leksikon fun jidiszen teater Z. Zylbercwajga oraz żydowskie gazety codzienne (Nasz Przegląd, Nasza Gazeta, Nowy Dziennik).

Wielką pomocą w naszych poszukiwaniach okazały się informacje uzyskane od żyjących jeszcze współtwórców dawnego polskiego filmu. Niezwykle cenne informacje uzyskaliśmy od Stefana Bagińskiego, Carlotty Bologny, Jagi Boryty, Wandy Jakubow-skiej, Leona Jeannota, Ludwika Perskiego i Ryszarda Szopego. Bez ich pomocy, jak również bez informacji uzyskanych od rodzin naszych bohaterów Pleograf nie mógłby powstać. Wdzięczność jesteśmy winni także Panu Profesorowi Władysławowi Jewsiewic-kiemu, który życzliwie dzielił się z nami swoją wszechstronną wiedzą, nabytą podczas półwiekowej pracy nad dziejami polskiego filmu, oraz Pani Profesor Alicji Helman i Panu Doktorowi Tadeuszowi Lubelskiemu, którzy nigdy nie szczędzili nam swej życzliwości i zachęty do kontynuowania pracy. Dziękujemy również dyrekcji Filmo-teki Narodowej za udostępnienie niektórych filmów.

Pleograf 1896-1939 jest pierwszą częścią szeroko zakrojonego opracowania biofil-mograficznego dotyczącego filmu polskiego. Po zakończeniu prac nad jego przed-wojenną historią planujemy wydanie drugiej serii naszego wydawnictwa — Pleograf 1945-1996, dzięki któremu opracowania doczekają się losy twórców całego pierwszego stulecia kinematografii polskiej.

Biorąc pod uwagę obszerność podjętej problematyki i opisane powyżej trudności, mamy świadomość, że praca nasza nie zostanie szybko zakończona. Z tego też względu zdecydowaliśmy się na publikowanie słownika w pięciu kolejnych woluminach, wydawanych w systemie holenderskim (każdy tom zawiera hasła ułożone alfabetycznie od A do Z), które zamierzamy publikować w mniej więcej rocznych odstępach. Dzięki nowemu (przynajmniej w Polsce) sposobowi edycji możliwe będzie łatwe uzupełnianie słownika poprzez zamianę starej wersji hasła na nową. Umożliwi to także każdemu z użytkowników kształtowanie układu książki według własnych potrzeb (np. ułożenie osób według zawodów lub okresów aktywności).

Oddając do rąk Czytelników pierwszy fragment naszej pracy mamy świadomość, iż nie jest on ani stuprocentowo kompletny, ani doskonały. W związku z tym bardzo prosimy o kontakt wszystkich, którzy posiadają informacje dotyczące opisywanych przez nas ludzi, filmów i zdarzeń.

Kraków, grudzień 1995 r. , AUTORZY

Wróć do poprzedniej strony