Kino moralnego niepokoju. Wokół wybranych problemów poetyki i etyki

Tytuł:
- Kino moralnego niepokoju. Wokół wybranych problemów poetyki i etyki
Autorzy:
- Dobrochna Dabert
Wydawca:
- Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
Wydanie:
- Poznań 2003
Liczba stron:
- 384
Opis
Od Autora
Słusznie uważa się, iż po polskiej szkole filmowej najciekawszym artystycznym zjawiskiem w naszej powojennej kinematografii jest kino moralnego niepokoju. Jakkolwiek jego trwałe miejsce w historii filmu jest niepodważalne, to już ocena artystyczna kina przedstawia się daleko niejednoznacznie. W Wodzirejach i amatorach Marii Kornatowskiej[1], najpoważniejszej jak dotąd pracy poświęconej temu zjawisku, pojawia się ton rozczarowania niespełnieniem artystycznym oraz ideowym wielu dzieł zaliczanych do klasyki nurtu. Wydaje się, iż ocena Kornatowskiej jest nadto surowa. Poza tym obszerny stan badań nie wyczerpał wszystkich możliwości analitycznego i historycznego oglądu problematyki tego kina. Niniejsza praca wyrasta właśnie z przekonania, ze o kinie moralnego niepokoju lat 70. i 80. XX wieku warto dyskutować, że badacze i widzowie będą do niego powracać, aktualizując jego przesłanie moralne i wartości artystyczne, niekoniecznie dające się zamknąć w ramach odchodzącej w historię epoki PRL-u. Trudno zgodzić się na traktowanie go jako surogatu bliżej nieokreślone-go „prawdziwego kina politycznego". Już samą nazwę nurtu ówcześni krytycy oraz współcześni badacze tego zjawiska traktowali i traktują jako konieczny eufemizm, uważając, że sytuacja polityczna, naciski cenzury wymogły na twórcach podejmowanie tematów zastępczych, np. moralnych. Sądzę, iż nie było zamiarem jego autorów tworzenie filmów politycznych sensu stricto, natomiast za świadome twórcze zamierzenie należy uznać pod-jęcie problematyki moralnej. Nie kłóci się to z przekonaniem, iż filmy „kina niepokoju" przepełniała wyrazista krytyka systemu społecznego, wyrażana za pomocą wybranych sposobów mówienia. Przesunięcie punktu ciężkości na problematykę etyczną pogłębiało stawianą diagnozę i skupiało uwagę na człowieku jako jednostce. W większym stopniu twórców kina zajmowały rozliczne relacje między jednostką a społeczeństwem niż ogólne mechanizmy systemu władzy oraz zależności między rządzącymi a rządzonymi. Reżyserów interesowała bowiem perspektywa bliska, owo postulowane przez Krzysztofa Kieślowskiego „spojrzenie w głąb".
Trudno jest zrozumieć istotę tego kina, jeżeli nie wskaże się na źródła je-go inspiracji artystycznej. Można przypuszczać, iż twórcy poszukiwali wzorów, między innymi w pewnych doświadczeniach artystów radzieckich. W pierwszym rzędzie u Andrieja Tarkowskiego, któremu „towarzyszyło głębokie przeświadczenie o potrzebie moralnego samodoskonalenia, bo-wiem — jego zdaniem — triumf estetyki był możliwy poprzez świadomość etyczną. W tym właśnie zawierał się wyraz jego etycznej świadomości" — jak wspominał Krzysztof Zanussi[2]. Perspektywa metafizyczna dzieł Tarkowskiego bliska była koncepcji oglądu świata Zanussiego (Śmierć prowincjała, Iluminacja, Spirala, Constans) i Kieślowskiego, u którego wydobywała się po-woli, by wyraziście zaistnieć w późnych latach jego twórczości (Bez końca, Dekalog, Podwójne życie Weroniki, Trzy kolory: Niebieski, Biały, Czerwony). Twórcy nurtu z sympatią przyglądali się wysiłkom prezentowania na ekranie problemów rzeczywistości radzieckiej lat siedemdziesiątych: Ilji Awerbacha (Cudze listy), Gleba Panfiłowa (Proszę o głos), Siergieja Mikaeliana (Premia[3]), Stanisława Rostockiego (Człowiek znikqd), Wiktora Tregubowicza (Sprzężenie zwrotne)[4].
Inspirowała nowoczesna metoda ukazywania współczesności w czeskim filmie końca lat sześćdziesiątych u Vojtćcha Jasnego, Jaromila Jireśa, Vćry Chytilovej, Milośa Formana, Ivana Passera, Evalda Schorma, Dkg° Menzla. Fascynowano się dokonaniami kina węgierskiego. Filmy z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Miklósa Jancsó pokazywały, iż problemy współczesności równie dobrze, a czasem dobitniej można ukazać poprzez kostium historyczny. Jako wręcz węgierski odpowiednik kina moralnego niepokoju traktowano społecznie zaangażowane, podejmujące z nieznaną dotąd bez-kompromisowością problemy współczesnych Węgrów, filmy: Andrśsa Kovścsa, Pśla Gabora, Kśroly Makka, Ferenca Kósa, Petera Bacsó czy Mśrty Mćszśros. Technika realizacyjna filmów nurtu, ten tak często podkreślany dokumentaryzm świadczył, iż twórcy mieli za sobą dobrze przyswojoną lek-cję tendencji werystycznych w kinie światowym, nowofalowego nurtu francuskiego cineina-vćritć i amerykańskiego direct cinema rozwijającego się w la-tach 60. i 70.
[1] Maria Kornatowska: Wodzireje i amatorzy. Warszawa Wyd. Artystyczne i Filmowe 1990.
[2] Krzysztof Zanussi: Wspominając Andrieja Tarkowskiego, „Kwartalnik Filmowy" 1995 nr 9/10 s. 9.
[3] Premia była adaptacją filmową sztuki teatralnej Aleksandra Gelmana pt. Protokół pewnego zebrania, która miała swoją premierę w Leningradzie w 1975 r. W Polsce sztukę Gelmana z wielkim powodzeniem wystawiły w 1977 r.: Teatr Juliusza Osterwy w Lublinie oraz war-szawski Teatr na Woli .
[4] Także ukraińskiego „kina poetyckiego" lat 60. i 70. Siergieja Paradżanowa, Leonida Osy-ki, Jurija Illenki, choć przepełnionego obrzędami i mitami a pozbawionego bezpośrednich od-niesień do współczesności, nie traktowano jak folklorystycznych makatek, lecz raczej jako głę-boką i poważną wypowiedź na gorące tematy społeczno-polityczne.
Spis treści
Spis treści
Od Autora 7
ROZDZIAŁ I. UWAGI WSTĘPNE O KINIE MORALNEGO NIEPOKOJU 13
1. Zwiastuny nurtu 13
2. Problem pokoleniowości 15
3. Ramy czasowe i filmy nurtu 21
4. Poza nurtem 27
5. Problematyczność terminu „kino moralnego niepokoju" 30
6. Wyróżniki tematyczno-problemowe 34
7. Projekcja świata 35
8. Aspekty polityczne 38
ROZDZIAŁ II. ŻYCIE FILMOWE, CZYLI GRY MIĘDZY WŁADZĄ A TWÓRCAMI I WIDZAMI 41
1. Festiwale, pokazy, narady, kolaudacje, donosy, czyli o świątecznym i powszednim dniu polskiego kina 41
2. Problem kultury oficjalnej i drugoobiegowej. „Trzecie wyjście" 70
3. Kinematografia wobec mecenatu państwowego 75
4. Cenzura: relacje, zależności i konsekwencje 78
ROZDZIAŁ III. Z POETYKI KINA MORALNEGO NIEPOKOJU 89
A. POSTAĆ JAKO SKŁADNIK POETYKI 89
1. Człowiek w poszukiwaniu wartości 96
1.1. Bohater „nieposłuszny" 96
1.2. Bohater zrezygnowany 104
1.3. Na tropach autorytetów 107
2. Wielka wyprzedaż wartości 110
2.1. Pozorne autorytety 110
2.2. Oportunista i konformista 112
2.3. Cynik — bohater końca ideologii 115
2.4. Bohater autorytarny 117
2.5. Bohater niejednoznaczny — otwarty 118
2.6. Obcy, czyli spojrzenie z zewnątrz 120
B. SEMANTYKA ZAKOŃCZEŃ W FILMACH KINA MORALNEGO NIEPOKOJU 122
1. Zakończenie otwarte z happy endem 122
2. Zakończenie otwarte jako doświadczenie progowe 123
3. Zakończenie zamknięte — pogodzenie się ze stanem rzeczy 124
4. Zakończenie zamknięte — totalna klęska 125
5. Szczęśliwe zakończenie jako moralny szok 126
C. PRZESTRZEŃ W KINIE MORALNEGO NIEPOKOJU. O MIEJSCACH DOBRYCH I ZŁYCH 130
1. Przestrzeń w planie dalekim 131
1.1. Rzeczywistość wielkomiejska 131
1.2. Świat prowincji 132
1.3. Obraz zagranicy 134
2. Przestrzeń w zbliżeniu 136
2.1. Miejsca „oficjalne" 136
2.2. Miejsca „nieoficjalne" 138
2.3. Przestrzeń prywatna 139
D. FUNKCJE MUZYKI W KINIE MORALNEGO NIEPOKOJU 142
1. Muzyka jako element świata przedstawionego 143
2. Muzyka poza światem przedstawionym 148
E. O INTERTEKSTUALNOŚCI W FILMACH KINA MORALNEGO NIEPOKOJU 151
1. Gatunki filmowe nurtu jako problem intertekstualny 160
ROZDZIAŁ IV. WĄTKI ETYCZNE W KINIE MORALNEGO NIEPOKOJU. DRAMATY I DYLEMATY POSTAW 170
1. Wolność - niewola 176
2. Miłość - nienawiść 194
3. Wierność - zdrada 204
4. Prawda - kłamstwo 207
5. Samotność - solidarność 212
ROZDZIAŁ V. DYSKUSJE WOKÓŁ KINA MORALNEGO NIEPOKOJU 217
1. Pod ostrzałem krytyki oficjalnej (do VIII 1980 r.) 218
2. Pełniejszym głosem (od VIII 1980 do 13 XII 1981 r.) 234
3. Kino moralnego niepokoju w oczach widzów 244
4. Refleksje nad kinem moralnego niepokoju w polskiej prozie intymistycznej 246
5. Niepełny wielogłos (stan wojenny i lata osiemdziesiąte) 252
6. Krytyka po przełomie 257
Zakończenie 263
Aneksy 273
1. Alfabetyczny spis tytułów filmów kina moralnego niepokoju 273
2. Filmy kina moralnego niepokoju za granicą w latach 1977-1988 322
Literatura 341
1. Druki zwarte 341
2. Teksty zamieszczone w czasopismach 346
3. Wybór recenzji, omówień, wywiadów dotyczących poszczególnych filmów kina moralnego niepokoju oraz niektórych utworów spoza nurtu zrealizowanych w tym okresie 355
Indeks filmów 365
Indeks osobowy 371
The Cinema of Moral Anxiety. Selected problems of poetics and ethics (S ummary ) 380
Polecane książki
-
Do granic negocjacji. Historia Zespołu Filmowego „X” Andrzeja Wajdy (1972-1983)
Anna Szczepańska
-
Obsession. Perversion. Rebellion. Twisted Dreams of Central European Animation
Olga Bobrowska, Michał Bobrowski
-
Historia polskiego filmu dokumentalnego (1945-2014)
Małgorzata Hendrykowska
-
Od Kutza do Czekaja
Barbara Hollender
-
Historia polskiego filmu dokumentalnego (1896-1944)
Małgorzata Hendrykowska