Akademia polskiego filmu

Operator dwóch filmów z programu Akademii Polskiego Filmu – Wielkiego biegu Jerzego Domaradzkiego (1981, prem. 1987, TV) i Nad rzeką, której nie ma Andrzeja Barańskiego (1991) – Ryszard Lenczewski  podaje na swojej stronie internetowej (www.ryszardlenczewski.pl), że jest autorem zdjęć do blisko 100 filmów zrealizowanych w 32 krajach. Pracował głównie w Polsce, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych.

Lenczewski odniósł największy sukces artystyczny, dzieląc w 2015 roku z Łukaszem Żalem nominację do Oscara za zdjęcia do Idy Pawła Pawlikowskiego (Polska/Dania, 2010), nagrodzonej Oscarem dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego.

Ida –  film zrealizowany w technologii cyfrowej, dźwiękowy, ale w standardowym formacie ekranu z czasów kina niemego (1:1,33), a co najistotniejsze: czarno-biały – przyniosła też autorom zdjęć m.in.: Europejską Nagrodę Filmową (EFA) im. Carlo di Palmy (2014), Złotą Żabę na Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych „Camerimage″ w Bydgoszczy (2013), nagrodę za najlepsze zdjęcia na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni – Gdynia Film Festival (2013) oraz nominacje do nagród Amerykańskiego Stowarzyszenia Operatorów Filmowych – ASC (2014), Brytyjskiego Stowarzyszenia Operatorów Filmowych – BSC (2015) i Brytyjskiej Akademii Filmu i Telewizji – BAFTA (2015).

Z powodu choroby Lenczewski pracował na planie Idy tylko przez pierwszych dziewięć dni zdjęciowych, ale w okresie przygotowawczym do realizacji filmu wykonał – co zresztą zawsze ma w zwyczaju – szereg fotografii, które określiły jego ascetyczny styl. Łukasz Żal styl ten podtrzymał, nie rezygnując z własnej inwencji twórczej.

Ryszard Lenczewski urodził się 5 czerwca 1948 roku w Miłkowie na Dolnym Śląsku. Już w wieku chłopięcym grał w piłkę nożną i hokeja. Z fascynacji sportem zrodziła się pasja fotograficzna: pierwszą wystawą zdjęć, którą zwiedził z własnej woli, była Prasowa fotografia sportowa. W konsekwencji Lenczewski, który w 1974 roku ukończył studia na Wydziale Operatorskim i Realizacji Telewizyjnej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi, dał się wkrótce poznać od dobrej strony na planie oryginalnych pod względem wizualnym sportowych dokumentów Bogdana Dziworskiego: Pięcioboju nowoczesnego (1975, współautorstwo zdjęć z Dziworskim), Hokeja (1976, zdjęcia) i Olimpiady (1978, współpraca operatorska). Z Dziworskim jako reżyserem współpracował jeszcze nad dokumentem o cyrkowcach Arena życia (1979), będąc jednym z autorów zdjęć do tego filmu. Wcześniej był operatorem kamery na planie fabularnego, pełnometrażowego, kinowego filmu ze zdjęciami Dziworskiego: Wieczne pretensje (1974) w reżyserii Grzegorza Królikiewicza.

Dwa wczesne filmy tej samej kategorii z dorobku Lenczewskiego, do których zrobił zdjęcia – Bestia Jerzego Domaradzkiego (1978) i Pałac Tadeusza Junaka (1980) – dowiodły, że ich operator odnajdywał się w poetyce kina kreacyjnego, posługującego się szczególnymi środkami ekspresji wizualnej: np. stylizacją obrazu czy eksperymentami kolorystycznymi.

Za zdjęcia do Pałacu Lenczewski otrzymał nagrodę na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku (1980). Jednak już jeden z kolejnych filmów, dla odmiany realistyczny – Mniejsze niebo Janusza Morgensterna (1980) – wykazał wszechstronność talentu Lenczewskiego. W wywiadzie pt. Bramka z jedenastu metrów, udzielonym Irenie Grucy w „Film & TV Kamera″ (nr 1 z 2001 r.), Lenczewski uczynił aluzję do wszechstronności jako jednego z fundamentów profesji operatorskiej, mówiąc: „(…) Fotografia filmowa, która jest naszym zawodem, to opowiadanie historii obrazem. Nie chodzi przecież o to, żeby stanąć przed orkiestrą i pokazywać, jakim się jest fantastycznym instrumentalistą i grać nie na temat, grać w niezgodzie z aktorami i historią (…)″.

W Mniejszym niebie majstersztykiem operatorskim jest sekwencja finałowa, w której główny bohater wspina się na przeszklony dach wielkiego dworca kolejowego, po czym rzuca się z niego na ziemię, popełniając samobójstwo.

Wielki bieg to zaś majstersztyk operatorski praktycznie od pierwszej do ostatniej sceny. W tym antystalinowskim dramacie politycznym, ukazującym manipulacje związane z młodzieżowym biegiem przełajowym, Lenczewski kolejny raz popisał się umiejętnością pokazywania sportu na ekranie. Filmując bieg, wykorzystał zalety Steadicamu (urządzenia umożliwiającego operatorowi np. towarzyszenie zawodnikom w biegu, a przy tym eliminującego drgania kamery, jakie powstałyby przy filmowaniu z ręki).

Dzięki Lenczewskiemu nakręcony na taśmie barwnej Wielki bieg oddaje charakterystyczny koloryt rzeczywistości materialnej w Polsce z epoki stalinowskiej, uwidoczniony np. w ubiorach noszonych na co dzień i strojach organizacyjnych, w socrealistycznej architekturze, w wystroju ulic i urzędów (zwłaszcza w czasie podniosłych uroczystości państwowych).

Na planie Białego smoka (Polska/USA, 1986), filmu fantasy dla młodzieży, Lenczewski pracował zarówno z Domaradzkim, jak i Morgensternem, gdyż obaj film ten reżyserowali.

Kobieta z prowincji (1984) rozpoczęła równie owocną współpracę Ryszarda Lenczewskiego z reżyserem Andrzejem Barańskim. Znalazła ona przedłużenie m.in. w trzech innych filmach fabularnych: Nad rzeką, której nie ma (1991), Kawalerskie życie na obczyźnie (1992) i Dwa księżyce (1993). Barański, nazwany przez krytykę filmową piewcą polskiej prowincji, znalazł w Lenczewskim wytrawnego fotografa ciepłego, nostalgicznego, lecz wolnego od sentymentalizmu klimatu tych filmów, który stworzył, portretując, z pomocą aktorów, zwykłych ludzi na tle małych, urokliwych miejscowości. W zbliżonej poetyce Lenczewski utrzymał zdjęcia w również rozgrywającej się na prowincji trylogii komediowej Jacka Bromskiego: U Pana Boga za piecem (1998), U Pana Boga w ogródku (2007) i U Pana Boga za miedzą (2009).

Na portalu internetowym Culture.pl, w artykule poświęconym Ryszardowi Lenczewskiemu, podpisanym BS, natrafiamy na trafne spostrzeżenie: „Jako operator Lenczewski często angażował się w artystycznie ryzykowne projekty, filmy, które otwierały przed nim szansę na poszukiwanie nowej formy filmowej. Nieprzypadkowo wśród jego stałych współpracowników znajdują się tacy artyści jak Bogdan Dziworski, Andrzej Barański i Paweł Pawlikowski, a w filmografii Lenczewskiego znajdują się takie tytuły jak Przypadek Pekosińskiego Grzegorza Królikiewicza″ (1993, dokument fabularyzowany z udziałem autentycznej postaci tytułowego bohatera i aktorów, przyp. A.B.).

Ryszard Lenczewski zrobił też zdjęcia m.in. do Brata naszego Boga Krzysztofa Zanussiego (Polska/Włochy/Niemcy, 1997) oraz dwóch filmów tego reżysera z cyklu Opowieści weekendowe – Linii opóźniającej (1997, TV) i Ostatniego kręgu (1997, TV).

W tym samym okresie uświetnił zdjęciami swego autorstwa głośny serial Izabelli Cywińskiej Boża podszewka (1997, TV).

Na wspólny dorobek Pawła Pawlikowskiego i Ryszarda Lenczewskiego składają się, oprócz Idy, następujące filmy: krótkometrażowy, zrealizowany dla BBC dokument Twockers (Wielka Brytania, 1998), Ostatnie wyjście (Wielka Brytania, 2000), Lato miłości (2004) oraz Kobieta z piątej dzielnicy (Wielka Brytania/Francja/Polska, 2011).

Ostatnie wyjście przyniosło Lenczewskiemu Złotą Kamerę (2001), a Lato miłości – Brązową Kamerę (2005) na Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych Braci Manaki w Bitoli. W 2015 roku ten sam festiwal nagrodził polskiego operatora Złotą Kamerą 300 za całokształt twórczości. Lato miłości było ponadto nominowane za zdjęcia do Europejskiej Nagrody Filmowej (EFA) im. Carlo di Palmy.

Ryszard Lenczewski zdobył również: Nagrodę Brytyjskiej Akademii Filmu i Telewizji (BAFTA) za zdjęcia do serialu Joego Wrighta Karol II: Władza i namiętność (2003, TV), nominację do tej nagrody za zdjęcia do serialu Davida Blaira Anna Karenina (Wielka Brytania, 2000, TV) oraz walijską odmianę tej nagrody za zdjęcia do serialu Petera Edwardsa Wojenna narzeczona (Polska/Wielka Brytania-Walia, 1997).

Z uznaniem publiczności i krytyki spotkała się także sztuka operatorska polskiego operatora w filmach Stranded (USA, 2002) w reżyserii Charlesa Beesona (współautor zdjęć: Tamas P. Nyerges) i Margaret (USA, 2011) w reżyserii Kennetha Lonergana.

Ryszard Lenczewski bardzo często jest szwenkierem, czyli operatorem kamery filmów, do których robi zdjęcia (czasem też fotosistą). W wywiadzie Chłopcy w kamizelkach, który na łamach „Filmu″ (nr 8 z 1995 r.) przeprowadziła z nim Irena Stanisławska, tak to wytłumaczył: „(…) Gdy siedzi się za kamerą, widzi się więcej i łatwiej można pewne rzeczy zainscenizować z aktorami. Łatwiej jest też zrobić korektę przygotowanych wcześniej scen. Dlaczego Spielberg sam prowadzi kamerę? Bo widzi to, co najważniejsze – kadr (…)″.

Jako autor zdjęć Lenczewski ma też w dorobku wiele filmów dokumentalnych i spektakli telewizyjnych. Od 2006 roku wykłada na Wydziale Operatorskim i Realizacji Telewizyjnej PWSFTviT w Łodzi. Był jego prodziekanem (2008-2014), otrzymał tytuł doktora habilitowanego sztuki filmowej (2005) i profesora sztuki filmowej (2010). Jest członkiem Amerykańskiej Akademii Sztuki i Wiedzy Filmowej, Brytyjskiej Akademii Filmu i Telewizji oraz Europejskiej Akademii Filmowej. W 2013 roku został odznaczony Srebrnym Medalem Zasłużony Kulturze – Gloria Artis.

Andrzej Bukowiecki