Akademia polskiego filmu

Autor lub współautor zdjęć do filmów dokumentalnych i autor zdjęć do filmów fabularnych.

Wybitny operator, który zrewolucjonizował polską sztukę operatorską, odmłodził ją i unowocześnił, stosując w wybranych, przeważnie współczesnych, filmach fabularnych metody znamienne dla kina dokumentalnego (kamera prowadzona z ręki, zdjęcia we wnętrzach naturalnych i przy prawdziwym ruchu ulicznym, ograniczenie do minimum oświetlenia sztucznego). Zarazem jednak w filmach kostiumowych czy fantastycznonaukowych z równie doskonałymi rezultatami posługiwał się estetyką fotografii kreacyjnej.

Na dorobek operatorski Zygmunta Samosiuka składa się około siedemdziesięciu tytułów z lat 1961-1983, wliczając etiudy studenckie.

Samosiuk zdobył trzy nagrody za zdjęcia na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku. Zawdzięczał je filmom Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego Zapis zbrodni (1974) i …Gdziekolwiek jesteś, Panie Prezydencie… (1978) oraz Sprawie Gorgonowej Janusza Majewskiego (1977). Golem Piotra Szulkina (1979) przyniósł mu nagrodę Baskijskiego Towarzystwa Fotograficznego na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w San Sebastian w 1980 roku. Inny film tego reżysera ze zdjęciami Samosiuka Wojna światów – następne stulecie (1981, prem. 1983) został za nie nagrodzony na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Fantastycznych w Madrycie w roku 1982. Natomiast Akademia Pana Kleksa Krzysztofa Gradowskiego (Polska/ZSRR, 1983) otrzymała w 1984 roku Nagrodę Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla dzieci. Wśród uhonorowanych nią realizatorów filmu znalazł się autor zdjęć Zygmunt Samosiuk.

W programie Akademii Polskiego Filmu uwzględniono cztery pozycje fabularne z dorobku Zygmunta Samosiuka. Obok wspomnianej Wojny światów – następnego stulecia Szulkina są nimi: Brzezina Andrzeja Wajdy (1970, TV; film wyświetlany także w kinach), Trzeba zabić tę miłość Janusza Morgensterna (1972) i Austeria Jerzego Kawalerowicza (1982).

Zygmunt Samosiuk urodził się 10 marca 1939 roku w Kaliszu. Po maturze, którą zdał w 1957 roku w kaliskim Liceum Ogólnokształcącym im. Adama Asnyka, gdzie zaczął fotografować i zdobywać nagrody za zdjęcia na szkolnych konkursach, miał zgodnie z rodzinną tradycją zostać inżynierem. Na Politechnice Wrocławskiej nie zagrzał jednak długo miejsca. Przez pewien czas pracował jako ślusarz. Fotografował i malował, traktując te zajęcia jako hobby.

Wkrótce został fotoreporterem wrocławskiego pisma „Poglądy″. Wychwytywał obiektywem zaskakujące sytuacje. Tę umiejętność wykorzystał potem w twórczości operatorskiej.

W styczniu 1958 roku zatrudnił się w Wytwórni Filmów Fabularnych we Wrocławiu, ale jeszcze w tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Operatorskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej i Filmowej w Łodzi, które ukończył w roku 1965. Od 1 grudnia 1965 roku do 30 listopada 1971 roku miał etat w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie. Zrealizował około trzystu felietonów (tzw. tematów) produkowanej tam Polskiej Kroniki Filmowej, co było świetną praktyczną szkołą operatorską, w szczególności dla dokumentalistów.

Zygmunt Samosiuk zadebiutował w dokumencie Kurpiami Witolda Żukowskiego (1964), wyprodukowanymi nie w WFD, lecz w Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi. Film ten, wraz z etiudą studencką Barbary Lisowskiej Sala nr 1 (1964), stał się jego pracą dyplomową.

Przyszły operator Austerii był współautorem bądź autorem zdjęć do tak głośnych dokumentów WFD, jak: Bal w Pieskowej Skale Marii Kwiatkowskiej (1966), Raz dwa trzy… Lindsaya Andersona (1967), Na planie Jerzego Ziarnika (1968), Sukces (1968), Psychodrama, czyli bajka o Księciu i Kopciuszku wystawiona w zakładzie dla nieletnich dziewcząt w D (1969, druga wersja: 1972) i Korkociąg (1971) Marka Piwowskiego, Zanik serca Krzysztofa Gradowskiego (1971) czy Credo… Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego (1983).

Jak dowiadujemy się z filmu dokumentalnego Adama Lewandowskiego Niezależna republika Samosiuk (2012), tytułowy bohater marzył o tym, by start w filmie fabularnym zaproponował mu reżyser wybitny. Los uśmiechnął się do Zygmunta Samosiuka, gdyż z tą propozycją zwrócił się do niego Andrzej Wajda. Uwagę mistrza przykuł „temat″ z Polskiej Kroniki Filmowej, do którego Samosiuk zrobił zdjęcia. Operator w każdym ujęciu pokazywał padający śnieg i w ten sposób upoetyzował propagandowy felieton o tematyce produkcyjnej.

Polowanie na muchy Andrzeja Wajdy (1969) to pełnometrażowy debiut fabularny Zygmunta Samosiuka. Zdjęcia są tu utrzymane częściowo w konwencji estetyzowanego dokumentu. Samosiuk, dbając o techniczną perfekcję obrazu i piękno barw jednocześnie, sceny rozgrywające się w mieszkaniu głównego bohatera sfotografował obiektywem długoogniskowym (często wykorzystywanym w filmach dokumentalnych), w „ciasnych″ kadrach, by uzmysłowić widzowi ciasnotę samego mieszkania i udrękę gnieżdżenia się pięciu osób na niewielkiej przestrzeni.

Już w następnym filmie fabularnym, również będącym dziełem Andrzeja Wajdy – Krajobrazie po bitwie (1970) – Samosiuk udowodnił, że nieobce jest mu kino kreacyjne. Potwierdził to przede wszystkim dwoma filmami uważanymi za jego największe osiągnięcia operatorskie – Brzeziną Wajdy i Lekcją martwego języka Janusza Majewskiego. Ale także kilkoma innymi, wśród nich na pewno Dziejami grzechu Waleriana Borowczyka (1974, choć zdjęcia do tego filmu robił z ręki!), kostiumowym dramatem Dagny (Polska/Norwegia, 1976) w reżyserii Haakona Sandoya, fantastycznonaukową serią Piotra Szulkina, do której zalicza się Wojna światów – następne stulecie, wreszcie Austerią Jerzego Kawalerowicza.

Brzezina, nakręcona według opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza w okresie, w którym kinematografia polska porzucała czerń i biel oraz ówcześnie niedoskonały Agfacolor na rzecz soczystych barw Eastmancoloru, pozostaje do dziś jednym z niedoścignionych filmów pod względem kolorystycznym. W harmonijnym połączeniu urzekającego prawdziwością obrazu natury w czasie jej rozkwitania – przedwiośnia i wiosny, z inspiracjami malarskimi, płynącymi z niepokojących płócien Jacka Malczewskiego, Wajda i Samosiuk znaleźli plastyczny odpowiednik zmysłowości opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, które mówi o gwałtownej namiętności, ale też o nieuleczalnej chorobie i przedwczesnej śmierci.

Gwoli prawdy trzeba dodać, że gdy pod koniec zdjęć do Brzeziny Zygmunt Samosiuk musiał rozpocząć pracę przy innym filmie, zastąpił go inny operator – początkujący wówczas Edward Kłosiński.

Od grudnia 1971 roku Samosiuk był pracownikiem etatowym Przedsiębiorstwa Realizacji Filmów „Zespoły Filmowe″. Żyłkę dokumentalisty pokazał w chwytliwym, nowoczesnym melodramacie Janusza Morgensterna o młodych ludziach wchodzących w dorosłe życie – Trzeba zabić tę miłość, poniekąd w Godzinie „W” tego samego reżysera (1979, TV), w komediach Dzięcioł Jerzego Gruzy (1970) i Kochaj albo rzuć Sylwestra Chęcińskiego (1977, zdjęcia zrealizowano częściowo w USA), jak również w filmach reżyserów, którzy byli zapalonymi twórcami filmów dokumentalnych. Mowa głównie o Poślizgu Jana Łomnickiego (1972) i Zapisie zbrodni Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego – historii brutalnego morderstwa i ujęcia sprawców, sprawiającej wrażenie reportażu, sfilmowanej z ręki.

Majstersztykiem Samosiuka jest inny film Trzosa-Rastawieckiego …Gdziekolwiek jesteś, Panie Prezydencie… W tym portrecie prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, zrealizowanym na taśmie czarno-białej, udało się – bez pomocy komputerów, film powstał w 1978 roku! – tak dalece zniwelować różnice między archiwalnymi materiałami dokumentalnymi i partiami inscenizowanymi współcześnie, że pierwsze były trudno rozróżnialne od drugich. Dzięki temu całość nabierała charakteru filmu dokumentalnego.

W dorobku Zygmunta Samosiuka są też dwa popularne seriale telewizyjne – S.O.S. Janusza Morgensterna (1974; współczesny, sensacyjny) i Królowa Bona Janusza Majewskiego (1979; kostiumowy, historyczny). Oba zostały zrealizowane na taśmie 16 mm. Materiały z drugiego z nich połączono ze scenami dokręconymi na taśmie 35 mm i tak powstał film, również Janusza Majewskiego, Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny (1982), jeden z ostatnich ze zdjęciami Zygmunta Samosiuka.

Wybitny operator zakończył karierę nieudanym filmem historycznym Ryszarda Bera Thais (1983). Przedtem jednak zdążył zrobić przyjemność widowni familijnej, zwłaszcza dziecięcej, pełnymi poezji i magii zdjęciami do hitu Krzysztofa Gradowskiego Akademia Pana Kleksa.

Zygmunt Samosiuk – laureat Nagrody Artystycznej II stopnia ministra kultury i sztuki w roku 1975 – zmarł w Warszawie 24 listopada 1983 roku. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Na Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie w roku 1984 otrzymał pośmiertnie Złote Grono za „twórczy wkład w rozwój polskiej sztuki operatorskiej i zrozumienie istoty partnerstwa w twórczości filmowej″.

W wypowiedzi dla miesięcznika „Kino″ (nr 7 z 1973 roku) wyraził się o tym partnerstwie z charakterystyczną dla siebie skromnością: „(…) Nigdy nie próbuję narzucać reżyserowi charakteru zdjęć. Każdy reżyser ma swój styl i operator powinien wykonać w obrazie to, co reżyser sobie założył (…)″.

29 listopada 2004 roku w Alei Gwiazd przy ul. Piotrkowskiej w Łodzi odkryto gwiazdę Zygmunta Samosiuka.

Andrzej Bukowiecki