Akademia polskiego filmu

Reżyser i producent filmowy. Urodził się 29 września 1904 roku w Kowlu na Wołyniu – zmarł 20 lutego 1965 roku w Madrycie. Pochodził z chasydzkiej rodziny, właściwie nazywał się Mosze Waks. W 1920 roku występował w kijowskim teatrze Arlekin, następnie uczęszczał na kurs aktorski w Szkole Kinematograficznej Towarzystwa Filmowego Kinostudia. Nazwisko zmienił w 1922 roku za namową Wiktora Biegańskiego, którego był asystentem (w jego filmie Zazdrość, zrealizowanym w 1922 roku, zagrał jedną z głównych ról). Następnie asystował przy realizacjach Ryszarda Ordyńskiego, Józefa Lejtesa i Henryka Szaro, Juliusza Gardana, a także – w Berlinie – Friedricha Wilhelma Murnaua.

Jako reżyser zadebiutował w 1929 roku melodramatem Pod banderą miłości. Był niezwykle płodnym rzemieślnikiem kina, do wybuchu drugiej wojny światowej – w ciągu dziesięciu lat – zrealizował czterdzieści filmów. Uprawiał kino gatunkowe. Szczególnie dobrze czuł się w komedii, współpracując z najlepszymi przedwojennymi komikami, m.in. Adolfem Dymszą (Dwanaście krzeseł, 1933; Antek policmajster, 1935; Wacuś, 1935; Dodek na froncie, 1936; Bolek i Lolek, 1936), Antonim Fertnerem (Bolek i Lolek, 1936; Papa się żeni, 1936), a także lwowskim duetem Szczepcio i Tońcio, czyli Kazimierzem Wajdą i Henrykiem Vogelfangerem (Będzie lepiej, 1936; Włóczęgi, 1939). Kręcił również melodramaty (Znachor, 1937; Profesor Wilczur, 1938), filmy egzotyczne (Głos pustyni, 1932), sensacyjne (Prokurator Alicja Horn, 1933; Kobiety nad przepaścią, 1938), a także obrazy patriotycznie zaangażowane (Bohaterowie Sybiru, 1936). Zrealizowany w koprodukcji polsko-austriackiej Kult ciała (1930) przyniósł mu Złoty Medal na festiwalu w Nicei, a ekranizacja Znachora (1938) Tadeusza Dołęgi-Mostowicza – Nagrodę Izby Przemysłowo-Handlowej na Targach Wschodnich we Lwowie. Krytyka najwyżej ceniła jego Dybuka (1937), ekranizację głośnej sztuki Szymona An-skiego Dybuk, czyli na pograniczu dwóch światów, dokonaną w języku jidysz.

Wybuch drugiej wojny światowej zastał go we Lwowie na planie kolejnego filmu ze Szczepciem i Tońciem. W 1941 roku wstąpił do armii generała Władysława Andersa, której przemarsz na Bliski Wschód utrwalił – wspólnie z Konradem Tomem – w filmie dokumentalnym Dzieci (1943). Rok później nakręcił dokument Monte Cassino, a po wojnie – w koprodukcji polsko-włoskiej Wielką drogę (1946), melodramatyczną opowieść o kochankach rozłączonych wojną, z wmontowanymi zdjęciami dokumentalnymi z bitwy pod Monte Cassino. Lata powojenne spędził w Europie Zachodniej oraz Stanach Zjednoczonych, współpracując m.in. z Orsonem Wellesem, Mervynem LeRoyem, Williamem Wylerem, Josephem L. Mankiewiczem, Nicholasem Rayem, Anthonym Mannem i Henrym Hathawayem.

Jerzy Armata