Akademia polskiego filmu

Prozaik, poeta, dramaturg, scenarzysta i reżyser filmowy. Autor scenariuszy dwóch słynnych filmów Andrzeja Wajdy – Człowiek z marmuru (1976) i Człowiek z żelaza (1981).

Urodził się 16 marca 1928 roku w Grudziądzu – zmarł 3 kwietnia 1983 roku w Warszawie. W czasie wojny należał do Szarych Szeregów oraz Armii Krajowej, uczestnik Powstania Warszawskiego. Absolwent polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego (1951). Jako poeta debiutował w 1946 roku, jako prozaik cztery lata później – socrealistyczną powieścią Węgiel. Współpracownik „Nowej Kultury”.

Od 1951 roku związał się z kinematografią jako scenarzysta, od 1963 roku jako reżyser. W latach 1955-1965 piastował funkcję kierownika literackiego Zespołu Filmowego „Rytm”, a w latach 1972-1978 – „Pryzmat”.

Pierwszym znaczącym scenariuszem Aleksandra Ścibora-Rylskiego był – oparty na jego opowiadaniu – Cień, który przeniósł na ekran w 1956 roku Jerzy Kawalerowicz. Tytułowy bohater to tajemniczy „człowiek bez twarzy”, który pojawia się w trzech opowieściach stanowiących tkankę filmu – rozgrywających się podczas okupacji i tuż po wojnie – zawsze w podejrzanych okolicznościach: jako domniemany prowokator, zdrajca, sabotażysta. W czasie II wojny swiatowej toczy się akcja Pigułek dla Aureli (1958) Stanisława Lenartowicza, tuż po jej zakończeniu Rok pierwszy (1960) Witolda Lesiewicza. Do trudnych pierwszych lat powojennych powrócił Ścibor-Rylski w – utrzymanych w westernowej poetyce – Wilczych echach (1968), wyreżyserowanych przez siebie, i w Południku zero (1970) Waldemara Podgórskiego, do czasów wojny w Morderca zostawia ślad (1967) i Sąsiadach (1969) – także swojej reżyserii, oraz w sensacyjnym Agencie nr 1 (1971) Zbigniewa Kuźmińskiego, ekranizacji poczytnej powieści Stanisława Strumph-Wojtkiewicza.

Ścibor-Rylski lubił kino gatunkowe. W jego bogatym dorobku scenariopisarskim znajdziemy rasowy kryminał – Dotknięcie nocy (1961) Stanisława Barei, pełną sensacji opowieść społeczną – Trąd (1971) Andrzeja Trzosa-Rastawieckiego, widowisko historyczne – Gniazdo (1974) Jana Rybkowskiego, film biograficzny – Dagny (1976) Haakona Sandoya czy pełne poezji historie z życia prowincjonalnych artystów – Komedianty (1961) Marii Kaniewskiej i Dom bez okien (1962) Stanisława Jędryki.

Najważniejsza w jego dorobku twórczym była jednak współpraca z Andrzejem Wajdą. Ścibor-Rylski jest autorem scenariusza do Popiołów (1965), efektownej, acz kontrowersyjnej ekranizacji powieści Stefana Żeromskiego, rozgrywającej się w Europie czasów napoleońskich, w której bohaterowie epopei, młodzi polscy szlachcice, dojrzewając w drodze tragicznych doświadczeń, uświadamiają sobie złudę nadziei na odzyskanie niepodległości. Jego dziełem jest także scenariusz Człowieka z marmuru (1976), przejmującej opowieści o realizacji przez młodą reżyserkę filmu o skomplikowanych losach murarza Mateusza Birkuta, przodownika pracy w latach pięćdziesiątych, będącej w gruncie rzeczy wielką syntezą powojennej historii Polski, oraz jego sequela – Człowieka z żelaza (1981). Agnieszka, która w Człowieku z marmuru starała się nakręcić film o losach Mateusza Birkuta, została żoną Maćka, jego syna. Wybucha Sierpień 1980 roku. Maciek staje się jednym z inicjatorów strajku w gdańskiej stoczni. Głównym bohaterem opowieści jest jednak nie on, a dziennikarz Winkler, który pod wpływem przełomowych wydarzeń przeżywa wstrząs i opowiada się po stronie strajkujących robotników. Złota Palma w Cannes (1981).

„Rylski był trochę podpity i mówił mi, że mogę przejść do historii, puszczając film, albo pozostać aparatczykiem. Byłem oniemiały po obejrzeniu tego obrazu, więc nawet nie mogłem się obrażać, miarkować go. Mowę mi odebrało. Wajda siedział skromnie i milczał. A ja na ekranie zobaczyłem siebie. Widziałem znane mi realia – ludzi wierzących w nowy system, ciężarówki, błoto, budowanie nowego miasta – z wiarą. I później odsłonięcie tego kłamstwa. W Człowieku z marmuru negatywnymi bohaterami są aparatczycy pozbawieni życiorysów. Wajda milczał, bo wiedział, że to ja. Ja też to wiedziałem. Puściłem film i przyszło mi za to słono zapłacić” – wspomina po latach Józef Tejchma, były minister kultury i sztuki.

W 1992 roku Andrzej Wajda zrealizował Pierścionek z orłem w koronie, przenosząc na ekran – według scenariusza napisanego przez siebie oraz Macieja Karpińskiego i Andrzeja Kotkowskiego – powieść Ścibora-Rylskiego z pierwszej połowy lat sześćdziesiątych Pierścionek z końskiego włosia.

W 1993 roku Andrzej Kotkowski i Jerzy Sztwiertnia zrealizowali dokument Człowiek z szuflady. Aleksander Ścibor-Rylski (1928-1983).

Jerzy Armata