Akademia polskiego filmu

Pisarz, dziennikarz, scenarzysta. W latach siedemdziesiątych związał się z środowiskami opozycyjnymi oraz kulturą drugiego obiegu, od 1981 roku mieszkał w Paryżu. Brat Mariana Brandysa, również pisarza i scenarzysty.

Urodził się 27 października 1916 roku w Łodzi – zmarł 11 marca 2000 roku w Paryżu. Absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Debiutował w 1935 roku na łamach pisma „Kuźnia Młodych” jako… krytyk teatralny; w latach 1945-1950 związał się z tygodnikiem „Kuźnica”, a w latach 1956-1960 uprawiał publicystykę oraz felietonistykę na łamach „Nowej Kultury”. Jako literat debiutował w 1946 roku powieścią Drewniany koń. Do jego najlepszych dokonań literackich należą: czterotomowy cykl powieściowy Między wojnami (1948-1951), Matka Królów (1957), Wariacje pocztowe (1972), pierwsza powieść autora krajowego wydana poza cenzurą – Nierzeczywistość (1977), czteroczęściowa powieść napisana w formie dziennika – Miesiące (1980-1987), a także tomy opowiadań, m.in. Romantyczność”(1960), Jak być kochaną i inne opowiadania”(1970). „Naprawdę istniały dla mnie od początku tylko dwa tematy: kiedy i w jaki sposób rzeczywistość staje się opowiadaniem, a opowiadanie rzeczywistością oraz czy, albo do jakiego stopnia, można stworzyć własne przeznaczenie, niezawisłe od Opatrzności i Historii" – stwierdził w jednym z wywiadów.

Jako scenarzysta zadebiutował w 1961 roku, adaptując na język filmu – wspólnie z Andrzejem Wajdą – swą powieść Samson, historię Żyda przeżywającego prawdziwą gehennę w okupowanej Warszawie, którą następnie reżyser przeniósł na ekran. W roku 1962 napisał Brandys scenariusz oraz dialogi na podstawie swojego opowiadania Jak być kochaną, który zekranizował Wojciech Jerzy Has. Bohaterka opowieści, Felicja (genialna rola Barbary Krafftówny) podczas lotu do Paryża wraca pamięcią do lat wojny. Ukrywała wtedy w swoim mieszkaniu kolegę z teatru (świetny Zbigniew Cybulski). Miłość do Wiktora, choć nieodwzajemniona, chęć uratowania mu życia za wszelką cenę, skłoniła ją do ogromnych poświęceń. Po wojnie oskarżono Felicję o kolaborację z niemieckim okupantem. Film przyniósł reżyserowi powszechne uznanie, zarówno w oczach krytyki, publiczności, jak i jurorów międzynarodowych festiwali, czego dowodem laury m.in. w Bejrucie, Cork i Edynburgu, a także Złota Kaczka przyznawana przez tygodnik „Film”. Niemal cała pulę nagród film Hasa rozbił w San Francisco, gdzie uhonorowano zarówno reżysera, odtwórczynię głównej roli, jak i scenarzystę.

Z Hasem spotkał się Brandys raz jeszcze na filmowym planie, pisząc dialogi do jego ekranizacji Lalki (1968) Bolesława Prusa.     

Także blisko współpracował z Jerzym Rybkowskim, pisząc scenariusze do dwóch jego filmów o tematyce współczesnej: kinowego Sposobu bycia (1965) oraz telewizyjnego Bardzo starzy oboje (1967). Pierwszy opierał się na jego powieści poświęconej życiowemu obrachunkowi, jaki sobie robi po wyjściu ze szpitala czterdziestoletni mężczyzna, drugi – na opowiadaniu, jak sugeruje już sam tytuł, będącym refleksją nad nieuchronnością ludzkiego przemijania. Oba scenariusza napisał Brandys razem z Jerzym Markuszewskim,  znanym reżyserem telewizyjnym i radiowym, jednym z twórców warszawskiego Studenckiego Teatru Satyryków (STS).

Ostatnim scenariuszem Brandysa, napisanym wspólnie z Andrzejem Kotkowskim, była adaptacja jego opowiadania Spokojne lata pod zaborem. Kotkowski skrócił tytuł filmu do pierwszych dwóch wyrazów.

Spośród utworów literackich Brandysa, które zostały przeniesione na ekran, a przy pisaniu scenariuszy których pisarz nie uczestniczył, na szczególne uznanie zasługuje Matka Królów (1982) w reżyserii oraz według scenariusza Janusza Zaorskiego, przejmująca opowieść poświęcona dramatycznym losom Łucji Król, samotnej kobiety wychowującej czterech synów, a w tle – równie dramatyczne losy kraju lat 1933-1956, odciskające swe tragiczne piętno na każdym z nich.

Warto odnotować, że opowiadania Brandysa zainspirowały powstanie kilku udanych krótkometrażówek: w 1955 roku Sylwester Chęciński nakręcił fabułę zatytułowaną Człowiek nie umiera, w 1961 roku Janusz Majewski – Kapelusz, a w 2003 Agnieszka Smoczyńska przeniosła na ekran nowelę Sobie i Państwu, nadając filmowi tytuł… Kapelusz.

W 1991 roku Mieczysław Bartłomiej Vogt nakręcił pełnometrażowy dokument Nie będzie zapomniany. Kazimierz Brandys. Paryż 1991, a sześć lat później Anna Maria i Jacek Mydlarscy telewizyjny portret pisarza – Dni, miesiące, lata… (1997).

Jerzy Armata