Akademia polskiego filmu

Zespół Filmowy „Iluzjon” powstał jako jeden z Zespołów pierwszej generacji, w 1955 roku. Pierwszym jego kierownikiem artystycznym był Ludwik Starski (do 1963 roku), szefami literackimi: pisarz Anatol Stern (1955-1956), Stanisław Dygat (1956-1957), a następnie aż do 1969 roku Zdzisław Skowroński. W pierwszym roku działalności szefem produkcji był Tadeusz Karwański, później zastąpił go Edward Zajiček (1956-1966), a po nim kolejno Stanisław Zylewicz i  Zbigniew Brejtkopf.

Pierwszy okres funkcjonowania Zespołu, aż do wydarzeń marcowych 1968 roku, to najlepsze lata w historii „Iluzjonu″. Skupili się wokół niego tacy reżyserzy, jak Jan Fethke, Jerzy Passendorfer, Wojciech Jerzy Has, Sylwester Chęciński. Kierownictwu, zgodnie z ideami przyświecającymi  Zespołom, udało się doprowadzić do realizacji słynnych debiutów – Pętli  Hasa w 1958 roku i Historii żółtej ciżemki Chęcińskiego w 1961. Jerzy Passendorfer zrealizował w „Iluzjonie” swoje pierwsze filmy, m.in. Skarb kapitana Martensa, Zamach, Powrót, Wyrok, Barwy walki. Z Zespołem związany był Jerzy Zarzycki (m.in. Liczę na wasze grzechy, Kochankowie z Marony), kolejne filmy realizował w nim również Sylwester Chęciński (Agnieszka 46, Katastrofa, Tylko umarły odpowie). To właśnie w „Iluzjonie” powstała słynna trylogia o Kargulu i Pawlaku i rodowym konflikcie – Sami swoi (1967), Nie ma mocnych (1974) i Kochaj albo rzuć (1977).

Podobnie jak wszystkie inne Zespoły, „Iluzjon”, kierowany przez Czesława Petelskiego od 1963 roku,  został rozwiązany z końcem 1968 roku. Po reorganizacji Zespół został powołany od razu w kształcie personalnym tożsamym z poprzednim: kierownictwo artystyczne zostało w rękach Czesława Petelskiego, a literackie – Zdzisława Skowrońskiego. Następnie funkcje kierowników literackich pełnili: Leon Bach, Ernest Bryll, Jerzy S. Stawiński.

W „Iluzjonie” powstawały filmy duetu artystycznego Ewy i Czesława Petelskich, m.in. Drewniany różaniec, Jarzębina czerwona, Kopernik, Kazimierz Wielki, Kamienne tablice. Do zawieszenia Zespołu w 1981 roku powstały takie tytuły, jak m.in. słynny film Janusza Morgensterna Trzeba zabić tę miłość, Akcja pod Arsenałem Jana Łomnickiego, polsko-radziecki dramat wojenny Zapamiętaj imię swoje Siergieja Kołosowa, Milioner Sylwestra Szyszki, Filip z konopi Józefa Gębskiego, Miłość ci wszystko wybaczy Janusza Rzeszewskiego, Bez miłości Barbary Sass, a także filmy Romana Załuskiego Azyl i Wściekły.

W roku 1981, w czasie „karnawału «Solidarności»” na skutek negocjacji Stowarzyszenia Filmowców Polskich z władzami kinematografii środowisko filmowe otrzymało prawo do wyboru szefów artystycznych Zespołów Filmowych, które tradycyjnie powoływane były na kadencje.  W rezultacie wyborów w 1981 roku Czesław Petelski nie uzyskał rekomendacji na kierownika artystycznego. Jak pisze profesor Edward Zajiček, „powołując się na 3-letni okres kadencji, uznał, że jego zespół istnieje nadal, i nie poddał się procedurze wyborczej”. Po wprowadzeniu stanu wojennego minister kultury i sztuki decyzją z dnia 19 lutego 1982 roku reaktywował Zespół. Kierownikiem artystycznym został ponownie Czesław Petelski, zastępcą Ryszard Filipski, kierownikiem literackim Jerzy Janicki, natomiast szefem produkcji Wiesław Grzelczak.

Po reaktywacji aż do rozwiązania w 1987 roku w „Iluzjonie” powstały takie filmy, jak m.in. Sprawa się rypła, Sławna jak Sarajewo Janusza Kidawy, Smażalnia story Józefa Gębskiego, Na całość Franciszka Trzeciaka czy Sonata marymoncka Jerzego Ridana. Działalność Czesława Petelskiego wzbudzała wiele kontrowersji, czego dowodem było swoiste votum nieufności w 1981 roku, jednakże nie można też „Iluzjonowi” odmówić ważnych osiągnięć. Zespół ten przyczynił się m.in. do rozwoju i popularyzacji serialu telewizyjnego. To w „Iluzjonie” powstały tak słynne seriale, jak – pod koniec lat 60. – Hrabina Cosel Jerzego Antczaka (także film kinowy), a następnie: Kolumbowie Janusza Morgensterna, Życie na gorąco Andrzeja Konica, Wielka miłość Balzaka Wojciecha Solarza, Strachy Stanisława Lenartowicza, Dom Jana Łomnickiego, a także cykl  Najważniejszy dzień życia, filmy telewizyjne, takie jak m.in. popularne do dziś Wolna sobota Leszka Staronia i Siedem czerwonych róż, czyli Benek Kwiaciarz o sobie i o innych Jerzego Sztwiertni. Ostatnią produkcją Zespołu był znany serial Ballada o Januszku Henryka Bielskiego, który wcześniej realizował w Zespole takie filmy, jak m.in. Chrześniak czy Pastorale Heroica.

Zespół „Iluzjon” ma również ogromne zasługi w rozwoju polskiego kina dla dzieci i młodzieży. To właśnie tutaj Władysław Ślesicki zrealizował w 1973 roku superprodukcję W pustyni i w puszczy, a Andrzej Konic serial Czarne chmury. W „Iluzjonie” powstały najsłynniejsze filmy Janusza Nasfetera (m.in. Abel twój brat, Motyle, Moja wojna, moja miłość, Ten okrutny, nikczemny chłopak, Królowa pszczół, Nie będę cię kochać), a także Mniejszy szuka dużego Konrada Nałęckiego czy Wakacje w Amsterdamie Krzysztofa Sowińskiego.

Anna Wróblewska