Akademia polskiego filmu

Bardzo długo obsadzano go w rolach „chłopięcych”. „Władysław Kowalski wkroczył do filmu polskiego w postaci Chłopca. Stworzył serię ról ludzi młodych, niedoświadczonych, wchodzących w życie” – pisał na łamach „Ekranu” (nr 46/1970) Konrad Eberhardt, jeden z najwybitniejszych naszych krytyków. „Ta przyklejona do mnie etykietka bardzo mi przeszkadzała i zamykała pewien krąg ról, interesujących, bogatych i niezbędnych dla mojego aktorskiego zawodu. Dlatego zrobię też wszystko, aby wyrwać się z tej młodości” – ripostował aktor w „Tygodniku Kulturalnym” rok później. I zrobił, bo aktorstwo najwyższych lotów polega właśnie na przełamywaniu obsadowych stereotypów.

Urodził się 24 lutego 1936 roku w Żurawcach koło Tomaszowa Lubelskiego. Absolwent Wydziału Aktorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie (1957). Po studiach związał się z gdańskim Teatrem Wybrzeże (1959-1960), a następnie z teatrami stołecznymi: Ateneum (1960-1974), Powszechnym (1974-2005) i Dramatycznym (od 2005).

Na ekranie zadebiutował w 1960 roku, partnerując Lidii Wysockiej w Rozstaniu Wojciech Jerzego Hasa, melancholijnej opowieści o kobiecie, która po latach przyjeżdża do rodzinnego miasteczka. W pociągu poznaje Olka, młodego chłopaka, w którego wcielił się Kowalski. Spędzają razem noc. Rankiem każde pójdzie w swoją stronę. Podobną rolę zagrał w kolejnym – zupełnie innym – filmie Hasa, zatytułowanym Złoto (1961), rozgrywającym się w turoszowskim kombinacie, gdzie podejmuje pracę młody chłopak. Nikt nic o nim nie wie, zaś on sam zachowuje się dość tajemniczo. W miasteczku pojawia się poszukujący go mężczyzna. Okazuje się, że chłopiec, pracując w poprzednim przedsiębiorstwie jako kierowca, przejechał kogoś nocą na szosie, a teraz ucieka przed odpowiedzialnością i karą. Ofiarą okazał się... pies. Reżyserzy często – w jego wypadku – szli podobnym kluczem obsadowym, angażując go ze względu na młodzieńczą urodę do ról wrażliwych, niedoświadczonych życiowo chłopców. Apogeum tego typu ról była świetna kreacja Jerzego w serialu Kolumbowie (1970) Janusza Morgensterna, opartym na dwóch pierwszych tomach popularnej powieści Romana Bratnego.

Udaną próbą przełamania stereotypu obsadowego okazała się interesująca rola lekarza w Trzeba zabić tę miłość (1972), również Morgensterna, wnikliwej próbie sportretowania pary młodych ludzi dość nieporadnie wkraczających w dorosłe życie. Kilka znakomitych portretów dojrzałych mężczyzn stworzył Kowalski w kolejnych filmach, m.in.: Filipa, przyjaciela głównego bohatera, w Mniejszym niebie (1980) Morgensterna, redaktora w Bez miłości (1980) Barbary Sass, ojca w Dreszczach (1981) Wojciecha Marczewskiego, komisarza w Medium (1985) Jacka Koprowicza. Jego największą kreacją z tego okresu  pozostaje postać Jakuba Rosenberga, intelektualisty próbującego za wszelką cenę ocalić godność, w Kartce z podróży (1983), debiutanckim filmie Waldemara Dzikiego, będącym przejmującą adaptacją powieści Ladislava Fuksa Pan Teodor Mundstock, rozgrywającej się w pierwszych latach wojny za murami getta.

Potem przyszły kolejne, pogłębione psychologicznie, wizerunki mężczyzn w sile wieku, jak m.in.: Władysław Janota-Czerkański (inspirowany Kazimierzem Junoszą-Stępowskim) w Oszołomieniu (1988) Jerzego Sztwiertni, doktor w Cyndze (1991) Leszka Wosiewicza, Ernst Ruppert w Saunie (1992) czy jeden z profesorów pozostających w czasie tragicznych wydarzeń na bocznym torze w odłączonym od składu wagonie kolejowym w Poznaniu 56 (1998) Filipa Bajona. Na uwagę zasługuje także rola profesora „Alcybiadesa” w Sponie (1998) Waldemara Szarka, ekranizacji bestsellerowej powieści Edmunda Niziurskiego, która przyniosła aktorowi Poznańskie Koziołki w konkursie polskim Międzynarodowego Festiwalu Filmów Młodego Widza „Ale Kino!” w Poznaniu (1998). Niezwykle przejmujące, choć drugoplanowe role stworzył w filmach Andrzeja Wajdy – Jankiela w ekranizacji Pana Tadeusza (1999) oraz profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katyniu (2007).

Zmarł 29 października 2017 r. w wielu 81 lat.

Jerzy Armata