Akademia polskiego filmu

Janusz Gajos stoi oniemiały w ciemnej sali kinowej. Przed oczami ma widok niezwykły. Na ekranie zbuntowani aktorzy nie chcą dalej grać fałszywych, ogłupiających ról. Próbują im w tym przeszkodzić histeryczne, pełne paniki reprymendy dobiegające z widowni. To przedstawiciele oficjalnej komisji starają się zagłuszyć swój strach i bezradność. Jeszcze chwila i Janusz Gajos wybuchnie śmiechem. „Poruszająca scena, przywodząca na myśl «Mistrza i Małgorzatę» Bułhakowa" – orzekli krytycy.
W filmie Marczewskiego jest jeszcze wiele sekwencji równie wymownych i dramatycznych. Tworzą dzieło, które stało się wydarzeniem artystycznym Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni w 1990 r. Uhonorowano je wówczas Grand Prix i Nagrodą Dziennikarzy. Wyróżnienie dla najlepszej głównej roli męskiej otrzymał Janusz Gajos. Ucieczkę... nagradzano jeszcze kilkakrotnie, także za granicą, np. na Festiwalu Filmów Fantastycznych w Avoriaz. Wcześniej najważniejsze trofea zdobywały tam m.in. Carrie Briana de Palmy, Pojedynek na szosie Stevena Spielberga i Terminator Jamesa Camerona.

Pierwiastek fantastyczny odgrywa w filmie Marczewskiego rolę niepoślednią, choć nie w sposób właściwy produkcjom science fiction. Służy bowiem ukazaniu przemiany duchowej cenzora – niegdyś poety i krytyka literackiego, obecnie (tak go określił reżyser) człowieka „spsiałego”, pozornie groźnego, lecz w rzeczywistości zastraszonego i samotnego. Oba światy: realny i fantasmagoryczny, przenikają się. Cenzor przekracza granicę ekranu, wchodzi do wnętrza filmu, powodowany miłością do jednej z jego bohaterek – Małgorzaty. Jednak i tam spotyka go rozczarowanie. Wraca do rzeczywistości, lecz nie będzie już tym samym człowiekiem. Niegdyś poeta, potem cenzor, teraz – kto? Jeden z krytyków pisał: „W tym filmie każdy chce wyjść z ram własnego życia. Buntuje się cenzor. Buntują się postacie filmowe. Wszyscy szukają wolności, której nie ma. Jej przebłysk jest może tylko w idei ucieczki. Wystarczy wejść na dach własnej kamienicy, aby przekonać się, ilu ludzi znajduje się w stanie ucieczki. «Aż tak wielu?» – dziwi się cenzor, obserwując dachy pełne ludzi. Sam jest jednym z lunatyków”.

W kinie Wolność odbywa się projekcja filmu Jutrzenka. Seans przerywa niezwykłe wydarzenie. Aktorzy ożywają na ekranie, rozpoczynają między sobą rozmowy, wciągają w nie publiczność. Wokół kina gromadzą się tłumy, odpowiednie władze i służby zastanawiają się, co począć w tej skomplikowanej sytuacji. Przybywa także cenzor, mężczyzna dobiegający pięćdziesiątki, ongiś krytyk literacki, dziennikarz. Zaciera się granica między fikcją a rzeczywistością. Cenzor rozmawia z jedną z bohaterek filmu – Małgorzatą. Aktorka dziękuje mu za dobrą recenzję, którą napisał przed laty, lecz jednocześnie nie pochwala tego, co robi obecnie. Uświadamia mu, że rola cenzora jest w gruncie rzeczy przyczyną jego zniewolenia. Cenzor chce skończyć z tym, co robił do tej pory. Decydenci postanawiają zniszczyć kopię Jutrzenki. W akcie protestu cenzor wchodzi do filmu, chcąc uniemożliwić spalenie kopii.

www.filmpolski.pl