Akademia polskiego filmu

 Autor zdjęć do znajdujących się w programie Akademii Polskiego Filmu dwóch wybitnych dzieł z lat 60. XX w. – Jak być kochaną Wojciecha Jerzego Hasa (1963) i Struktury kryształu Krzysztofa Zanussiego (1969) –  Stefan Matyjaszkiewicz należał do czołowych operatorów w kinie polskim tamtej dekady.

Te dwa czarno-białe filmy dowodzą zarazem wszechstronności talentu Matyjaszkiewicza. Albowiem pierwszy z nich jest zdecydowanie kreacyjny (większa bezpośredniość w obrazowaniu kamerą rzeczywistości pojawia się tylko w retrospekcjach przywołujących na ekran czasy okupacji hitlerowskiej, aczkolwiek i tu krajobraz nosi znamiona typowej dla filmów Hasa poetyckości), drugi zaś – maksymalnie realistyczny, ascetyczny w formie.

Wysmakowane zdjęcia w Jak być kochaną, w szczególności perfekcyjnie oświetlone portrety aktorki Barbary Krafftówny, wpisywały się w dominującą ówcześnie elegancką (glamour) stylistykę fotografii filmowej. Tym większą rewelacją był realizm, z jakim Matyjaszkiewicz oddał szarą rzeczywistość głuchej wsi w Strukturze kryształu.

Ale to z kolei nie oznacza, że w tej szarej rzeczywistości szukał na siłę brzydoty; przeciwnie, również w tym debiutanckim filmie Zanussiego wydobył swoisty urok plenerów i wnętrz.

„To, co spina klamrą wspólnego stylu wszystkie (…) filmowe obrazy [Matyjaszkiewicza], to pewna specjalna i subtelna estetyzacja″ – pisał wybitny krytyk Aleksander Ledóchowski w poświęconym Matyjaszkiewiczowi szkicu zamieszczonym przed laty w miesięczniku „Kino″.

„U podstaw jego koncepcji tkwi świat rzeczywisty, sprawdzalny optycznie, zmysłowo pojmowany (…). Autor dodaje jednak, że: „(…) świat przedstawiony, pozornie oczywisty ulega [dzięki tej subtelnej estetyzacji, przyp. A.B.] nowemu przeobrażeniu (…). Jest zarówno odtworzeniem, jak i przetworzeniem (…), spostrzeżeniem, ale i wyobrażeniem (…). Między tymi dwoma biegunami zamyka się twórczość Stefana Matyjaszkiewicza (…)″ – uważa Ledóchowski i faktem tym tłumaczy sukces wieloletniej współpracy autora zdjęć do Jak być kochaną z Hasem. Oprócz tego filmu jej owocem są cztery inne: Wspólny pokój (1959), Rozstanie (1960), Złoto (1961) oraz barwna i panoramiczna Lalka (1968). „Bo właśnie u Hasa, tego z jednej strony miłośnika realiów (czy raczej – rekwizytów), gdy z drugiej – poszukiwacza ukrytych znaczeń przedmiotów, jest ta sama dwoistość widzianego – tego, co jest w rzeczy, i tego, co się chce w niej dostrzec″ – podsumowywał Aleksander Ledóchowski.

Stefan Matyjaszkiewicz urodził się 23 czerwca 1927 roku w Condé-sur-l'Escaut w Belgii.

W Warszawie podczas okupacji hitlerowskiej od wiosny 1941 roku działał w konspiracji.

Był harcerzem Szarych Szeregów i żołnierzem 101. (harcerskiego) plutonu I Obwodu Radwan Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej. Walczył w północnym Śródmieściu w powstaniu warszawskim. Po upadku powstania opuścił Warszawę z ludnością cywilną.

W 1952 roku Matyjaszkiewicz ukończył studia na Wydziale Operatorskim Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi. (Dyplom obronił trzy lata później). Znakomitą praktykę zawodową odbył pod okiem wybitnego, choć wówczas też początkującego, autora zdjęć filmowych Jerzego Lipmana na planie dwóch etiud studenckich Andrzeja Wajdy – Ceramiki iłżeckiej (1951, współpraca operatorska) i Kiedy ty śpisz (1953, operator kamery), noweli Konrada Nałęckiego Jacek w filmie produkcji PWSF Trzy opowieści (1953, współautor zdjęć) oraz pełnometrażowego, fabularnego filmu kinowego Pokolenie (1954, II operator).

Po ukończeniu studiów Matyjaszkiewicz był operatorem filmów dokumentalnych Idę do słońca Andrzeja Wajdy (1955) i Rozmowy jazzowe Andrzeja Brzozowskiego (1957, współautor zdjęć: Jan Janczewski).

Jako samodzielny autor zdjęć do pełnometrażowego fabularnego filmu kinowego Stefan Matyjaszkiewicz zadebiutował jedną z najlepszych i najpopularniejszych polskich komedii – Ewa chce spać (1957) w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego. Sprostał trudnemu, szczególnie dla operatora debiutanta, zadaniu, jakim była realizacja na ówczesnych niskoczułych negatywach filmu rozgrywającego się głównie w nocy.

Począwszy od wspomnianego Wspólnego pokoju trzon twórczości Matyjaszkiewicza stanowiły filmy Hasa. Ich ostatnie wspólne dokonanie, też już wymieniona Lalka, przyniosło Matyjaszkiewiczowi nagrodę za zdjęcia na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Panamie w 1969 roku. W roku 1970 otrzymał nagrodę za zdjęcia do Struktury kryształu na Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie, zaś w 1971 na tym samym przeglądzie – za rewelacyjne barwne zdjęcia do horroru Janusza Majewskiego Lokis (1970). W filmie tym, zrealizowanym w całości w Polsce, operator wiernie oddał koloryt Litwy i Żmudzi oraz piękno plenerów podczas złotej jesieni.

Stefan Matyjaszkiewicz był ponadto autorem zdjęć m.in. do takich filmów, jak: Naganiacz (1963), Drewniany różaniec (1964) oraz Kopernik (Polska/NRD, 1971, także serial telewizyjny; film kinowy był wyświetlany również z kopii szerokoformatowych na taśmie 70 mm) Ewy i Czesława Petelskich, Mansarda Konrada Nałęckiego (1963, pierwszy film barwny w karierze Matyjaszkiewicza), Pingwin Jerzego Stefana Stawińskiego (1964), Wieczór przedświąteczny Heleny Amiradżibi i Jerzego Stefana Stawińskiego (1966), Sami swoi Sylwestra Chęcińskiego (1967) czy Zasieki Andrzeja Jerzego Piotrowskiego (1973, prem. 1983). Z fabularnym filmem kinowym operator pożegnał się komedią Józefa Gębskiego Filip z konopi (1981), zaś w ogóle ostatnim filmem w jego dorobku jest telewizyjna fabuła (jedna z kilkunastu, przy których pracował) Słońce w gałęziach (1986) w reżyserii Ludmiły Niedbalskiej.

Stefan Matyjaszkiewicz zmarł 15 lutego 1988 roku w Warszawie.

Andrzej Bukowiecki