Akademia polskiego filmu

Reżyser filmów fabularnych i dokumentalnych, scenarzysta, operator, montażysta, producent, pedagog, teoretyk filmu, publicysta, tłumacz. Urodził się 30 grudnia 1906 roku w Saratowie – zmarł 31 maja 1952 roku w Pradze. Do roku 1918 mieszkał w Rosji. Po śmierci ojca wraz z matką i siostrami przeprowadził się do Polski (Krasnystaw). Studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim oraz w Szkole Dramatycznej Aleksandra Zelwerowicza. Absolwent Oddziału Dramatycznego przy Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie (1926).

Zanim zajął się twórczością filmową, pisywał na łamach „Kwadrygi”, „Kina” „f.a”. Razem m.in. z Wandą Jakubowską, Jerzym Toeplitzem, Stanisławem Wohlem i Jerzym Zarzyckim założył w 1930 roku w Warszawie Stowarzyszenie Miłośników Filmu Artystycznego „Start", propagujące film o wysokich walorach artystycznych oraz użyteczny społecznie – został jego pierwszym prezesem. Przed wojną produkcyjnie związał się ze Związkiem Producentów Filmów Krótkometrażowych (1933) oraz Spółdzielnią Autorów Filmowych (1937). Jako reżyser zadebiutował średniometrażowym filmem fabularnym Dróżnik nr 24 (1928), a następnie zajął się realizacją dokumentów. Jeden z nich – Trzy etiudy Chopina (1937) – został wyróżniony na Biennale w Wenecji. W 1938 roku nakręcił – wspólnie z Karolem Szołowskim – Strachy, udaną ekranizację popularnej powieści Marii Ukniewskiej. Realizację kolejnego filmu fabularnego – Przygody pana Piorunkiewicza, opartego na powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza – przerwała wojna.

Po wybuchu wojny kierował we Francji Biurem Filmowym przy Rządzie RP na Emigracji, a następnie w Wielkiej Brytanii i USA – działem filmowym Polskiego Ośrodka Informacyjnego, gdzie realizował filmy dokumentalne, m.in. Biały orzeł (1941; nominacja do Oscara), w którym jako lektor wystąpił Leslie Howard, Dziennik polskiego lotnika (1942), Szkocki mazurek (1943), Niedokończoną podróż (1943), poświęconą pamięci generała Władysława Sikorskiego, Mistrz Paderewski (1943), Marynarz polski – dzieje przeciętnego człowieka (1943), Trzy etiudy Chopina (1944; remake filmu z 1937), Dzieci na wygnaniu (1944), Mary odwiedza Polskę (1945), Odbudowa Warszawy (1946), Przeżyliśmy (1946), Polska – kraj i ludzie (1946). Po powrocie do Polski nakręcił kolejne dokumenty: Nasze Ziemie Zachodnie (1947), Żelazowa Wola (1948; nagrody w Bahii i Rio de Janeiro), Akcja Narodów Zjednoczonych (1948), Feliks Dzierżyński (1951), oraz zajął się działalnością pedagogiczną. W latach 1948-1952 został pierwszym dziekanem Wydziału Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi. Jest autorem kilku książek teoretycznych i podręczników, m.in. ABC taśmy filmowej (1932), Awangarda filmowa (1934). Po wojnie  nakręcił tylko jeden film fabularny – Jasne Łany (1947), utrzymaną w konwencji socrealistycznej propagandową opowieść o elektryfikacji i młodym, energicznym nauczycielu, który niesie na wieś kaganek oświaty, by „Ciemne Łany zamienić w Jasne”, oraz był opiekunem artystycznym zrealizowanych kolektywnie Dwóch brygad (1950), sztandarowego dzieła polskiego filmowego realizmu socjalistycznego, notabene uhonorowanego na festiwalu w Karlowych Warach nagrodą dla najlepszego filmu eksperymentalnego, który – jak czytamy w werdykcie jury – „w nowatorski sposób ukazuje, jak dzięki współpracy artystów z robotnikami rodzi się nowa sztuka i wytwarza doskonalszy, socjalistyczny stosunek pracy".

Jerzy Armata