Akademia polskiego filmu

Jedno z mniej znanych dokonań Wojciecha Jerzego Hasa - wielkiego wizjonera polskiego kina, specjalizującego się także w filmach o ludziach rozchwianych psychicznie, z trudem odnajdujących swoje miejsce w życiu. "Pismak" jest adaptacją powieści Władysława Terleckiego pod tym samym tytułem. Autor ten zdobył rozgłos książkami historyczno - sensacyjnymi, w których z pasją tropił sprzeczności i paradoksy polskich dziejów (m.in. "Czarny romans", "Odpocznij po biegu"). "Pismak", osadzony w realiach I wojny światowej, uchodzi za jeden z najbardziej "niefilmowych" utworów Terleckiego. Akcja powieści toczy się bowiem często w myślach i wyobraźni głównego bohatera.
Jest nim Rafał - młody dziennikarz o ambicjach literackich. Pewnego dnia zostaje aresztowany za wydawanie wolnomyślicielskiego i antyklerykalnego pisemka "Diabeł". Przypadek sprawia, że pobyt w więzieniu okazuje się dla początkującego pisarza darem od losu. Rafał trafia do celi zwanej "salonem", gdzie ma do towarzystwa słynnego kasiarza Szpicbródkę oraz małomównego Sykstusa - byłego zakonnika, który wplątany w tragiczną aferę miłosną zamordował męża swej kochanki. W umyśle nieopierzonego literata rodzi pomysł genialnej powieści, łączącej porywającą fabułę z wnikliwym, psychologicznym studium zła. Jej bohaterami mają być, rzecz jasna, niezwykli sąsiedzi z celi...
Wojciech Jerzy Has ograniczył do minimum sensacyjną warstwę utworu Terleckiego. Wątki Szpicbródki i Sykstusa przesunął na drugi plan. Za główny cel postawił sobie opis duchowych perypetii literata, zmagającego się z tematem przyszłej książki, wspaniałomyślnie podsuniętym przez życie. W filmie Hasa uwięzienie Rafała staje się niejednoznaczne. Pojawia się sugestia, że młody pisarz może być oskarżony o znacznie poważniejsze przestępstwa niż wydawanie bluźnierczego pisma. Aury niezwykłości dodają filmowi liczne sceny wizyjne. Rozgrywają się one w imaginacji Rafała, próbującego wyobrazić sobie przeszłość swych bohaterów. Z drugiej wszakże strony młody literat stara się dociec obiektywnej prawdy o Szpicbródce i Sykstusie. Uważnie obserwuje ich codzienne zachowanie. Skrzętnie notuje w pamięci ascetyczno-pokutnicze praktyki dawnego mnicha. Fascynuje go powierzchowne kabotyństwo słynnego kasiarza, kryjące sporą wiedzę o świecie i ludziach. Reżyser zadbał o to, by obserwacje Rafała znalazły wizualne potwierdzenie na ekranie. Stąd "realna" akcja filmu biegnie niespiesznie. Oko kamery dokładnie "ogląda" znajdujące się w celi rekwizyty, bacznie "przypatruje się" gestom i mimice bohaterów. "Pismak", podobnie jak wiele innych utworów Hasa, jest filmem urągającym przyzwyczajeniom widza. W miejsce przyczynowo - skutkowo uporządkowanej fabuły proponuje swobodną grę wyobraźni. Zamiast rozrywki - intelektualny wysiłek.

www.filmpolski.pl