Akademia polskiego filmu

Reżyser filmowy, scenarzysta. Urodził się 5 listopada 1922 roku w Białymstoku – zmarł 19 września 1996 roku w Warszawie. Najpierw studiował w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie, potem przeniósł się na Wydział Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi, który ukończył w 1955 roku. Tam poznał Ewę, swą późniejszą żonę, absolwentkę tego samego rocznika reżyserii, z którą nakręcił zdecydowaną większość swoich filmów (samodzielnie, poza nowelami w Trzech opowieściach, 1953 i Trzech startach, 1955, tylko Bazę ludzi umarłych, 1958 i Gorzką miłość, 1989).

Wraki (1956), ich pełnometrażowy debiut, był ekranizacją rozgrywającej się w środowisku nurków powieści psychologicznej Janusza Meissnera. Duży rozgłos przyniosła Petelskiemu Baza ludzi umarłych (1958), utrzymana w formule czarnego kina, inspirowana Następnym do raju Marka Hłaski. Baza transportowa gdzieś w Bieszczadach. Grupa mężczyzn, życiowych straceńców, zajmuje się tu zwózką drewna. Praca to ogromnie trudna i niebezpieczna. Każdy za wszelką cenę chce się stąd wyrwać. Dla opanowania sytuacji przysłany zostaje mechanik Zabawa, człowiek mocny i bezwzględny… Ze względu na poczynione przez reżysera zmiany w scenariuszu pisarz wycofał nazwisko z czołówki filmu. Realizacja następna – Kamienne niebo (1959) – oparta jest na książce Jerzego Krzysztonia; to dramat poświęcony kilku osobom zasypanym w jednej z warszawskich kamienic podczas powstania warszawskiego. Do rzeczywistości wojennej sięgnęli Petelscy w Naganiaczu (1963; nagrody w Locarno), zainspirowanym prozą Romana Bratnego, a tużpowojennej w Ogniomistrzu Kaleniu (1961), opartym na Łunach w Bieszczadach Jana Gerharda. Na uwagę zasługują dwa ich filmy, których akcja rozgrywa się przed wojną: Czarne skrzydła (1962; Srebrny Medal w Moskwie), ekranizacja poczytnej powieści Juliusza Kadena-Bandrowskiego, oraz Drewniany różaniec (1964), adaptacja bulwersującej książki Natalii Rolleczek, obnażającej stosunki panujące w sierocińcu prowadzonym przez siostry zakonne. Dużą popularność zdobyli Petelscy wielkimi, realizowanymi z rozmachem scenograficznym i inscenizacyjnym widowiskami historycznymi: Jarzębina czerwona (1969), poświęcona walce o Kołobrzeg w 1945 roku, a także Kopernik (1972; nagrody w Moskwie, Avellino i Łagowie), Kazimierz Wielki (1975). Nieco bardziej kameralne to Urodziny młodego warszawiaka (1980) według powieści Jerzego Stefana Stawińskiego czy monumentalny melodramat Kamienne tablice (1983). Spośród filmów o tematyce współczesnej w dorobku reżyserskiej pary na uwagę zasługuje Bilet powrotny (1978; Nagroda Główna w Gdańsku), wnikliwe studium psychologiczne wiejskiej kobiety, która wyjeżdża do Kanady w celach zarobkowych, by syn mógł sobie wybudować dom w mieście.

Czesław Petelski był w latach 1963-1980 oraz 1982-1987 kierownikiem artystycznym Zespołu Filmowego „Iluzjon”.

Jerzy Armata