Akademia polskiego filmu

Reżyser filmowy i teatralny, scenarzysta, aktor, producent. Urodził się 18 sierpnia 1933 roku w Paryżu. Gdy miał cztery lata, jego rodzina przeniosła się do Krakowa. Okres wojny spędził głównie w Wysokiej koło Wadowic, gdzie ukrywał się pod nazwiskiem Roman Wilk. Jego kariera artystyczna rozpoczęła się w Krakowie od „Radiowej Gromadki” Marii Biliżanki. Na scenie teatru Groteska zadebiutował w listopadzie 1949 roku w przedstawieniu Cyrk Tarabumba. W niezwykle popularnym Teatrze Młodego Widza wcielił się w rolę Żaczka w Farfurce królowej Bony Anny Świrszczyńskiej, a prawdziwą furorę zrobił jako Wania w Synu pułku Walentina Katajewa. 

Absolwent Wydziału Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi (1957; dyplom w 1959). Już jego etiudy szkolne – Uśmiech zębiczny (1957), Rozbijemy zabawę… (1957), Morderstwo (1957), Dwaj ludzie z szafą (1958; nagrody w Brukseli, San Francisco, Oberhausen, Montevideo, Warszawie), Lampa (1959), Gdy spadają anioły (1959) – przyniosły mu uznanie i festiwalowe laury. Ten typ kina kontynuował w dwóch krótkich fabułach: Gruby i chudy (1961; nagroda w Oberhausen) i Ssaki (1962; Złoty Smok Wawelski w Krakowie, nagrody w Tours i Oberhausen). W 1961 roku zrealizował pierwszy pełnometrażowy film fabularny Nóż w wodzie, gorzki dramat psychologiczny – dziennikarz jadący z żoną na Mazury zabiera przypadkowego autostopowicza – obnażający charaktery bohaterów: konsumpcyjny egoizm mężczyzny, cynizm kobiety i pozerstwo chłopaka. Ten debiutancki obraz przyniósł mu kilka prestiżowych laurów, m.in. na festiwalach w Wenecji, Prades, Oberhausen, Panamie, a także oscarową nominację (rywalizację przegrał z Osiem i pół Federico Felliniego) oraz… wściekłość komunistycznych władz, które dopatrzyły się w dziele Polańskiego gloryfikowania kosmopolityzmu i konsumpcyjnego stylu życia.

Uznanie i nagrody na świecie oraz nagonka polityczna w kraju spowodowały, że następne filmy postanowił realizować za granicą: Diamentowy naszyjnik, nowelę wchodzącą w skład Najpiękniejszych oszustw świata, nakręcił we Francji, Wstręt i Matnię w Anglii, zaś Nieustraszeni pogromcy wampirów powstali w koprodukcji angielsko-amerykańskiej. Jego pierwszym filmem amerykańskim była ekranizacja powieści Iry Levina Dziecko Rosemary, która przyniosła mu duży rozgłos i dwie oscarowe nominacje w 1969 roku (statuetka dla Ruth Gordon za drugoplanową rolę kobiecą). Sześć lat później Chinatown nominowane będzie w jedenastu kategoriach (dostało też jednego Oscara – dla Roberta Towne'a za najlepszy scenariusz oryginalny). Skandal obyczajowy w 1978 roku (oskarżenie o zgwałcenie nieletniej) spowodował, że Polański zdecydował się opuścić USA. W 2002 roku przyznano mu Oscara za reżyserię Pianisty (statuetki dostali także: Adrien Brody za rolę tytułową oraz Ronald Harwood za scenariusz adaptowany). Werdykt odczytał Harrison Ford (grał w jego Franticu), sala zgotowała mu owację. Laureat jednak Oscara nie odebrał. Nakręcony w koprodukcji polsko-niemiecko-francuskiej Pianista (2002), poświęcony Władysławowi Szpilmanowi, wspaniałemu muzykowi, któremu udało się przeżyć wojnę w okupowanej Warszawie, to chyba najbardziej uhonorowany film polskiego reżysera, o czym świadczy m.in. Złota Palma canneńskiego festiwalu, siedem statuetek Cezarów, dwie brytyjskie Nagrody Filmowe 2002, trzy Oscary. Dwa najnowsze filmy – Rzeź (2011) i Wenus w futrze (2013) – nakręcił w koprodukcji z naszą kinematografią.

Roman Polański to także znakomity aktor. Zanim wyjechał z Polski, stworzył wiele niezapomnianych ról w filmach kolegów z łódzkiej szkoły filmowej, m.in. w Pokoleniu (1954) i Niewinnych czarodziejach (1960) Andrzeja Wajdy, Końcu nocy (1956) Juliana Dziedziny, Pawła Komorowskiego i Walentyny Uszyckiej, Do widzenia, do jutra… (1960) Janusza Morgensterna. Później – po latach – zagrał w Zemście (2002) Andrzeja Wajdy.

Odznaczony Złotym Medalem Zasłużony Kulturze – Gloria Artis (2005), doktor honoris causa Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi (2000), członek francuskiej Akademii Sztuk Pięknych (1999), laureat Europejskiej Nagrody Filmowej za całokształt twórczości (2006), Orła za osiągnięcia życia (2003), Platynowych Lwów (2011) oraz wielu innych prestiżowych nagród i wyróżnień.

                                                                                                                                            Jerzy Armata