Akademia polskiego filmu

Reżyserka filmowa, teatralna i telewizyjna, scenarzystka, aktorka, tłumaczka. Urodziła się 28 listopada 1948 roku w Warszawie. Absolwentka Wydziału Reżyserii FAMU w Pradze (1971). Jej filmem dyplomowym był Grzech Boga (1970), zainspirowany prozą Izaaka Babla. Pracę w kinematografii rozpoczęła jako asystentka reżysera Krzysztofa Zanussiego przy realizacji Iluminacji (1973). Jako reżyserka zadebiutowała średniometrażowym filmem telewizyjnym Wieczór u Abdona (1975), nastrojową ekranizacją opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, które rozgrywa się w latach 20. ubiegłego wieku. Zanim nakręciła swój pierwszy pełnometrażowy film kinowy – Aktorzy prowincjonalni (1978), uczestniczyła w dwóch pracach zbiorowych, tworząc Dziewczynę i „Akwariusa” w nowelowych Obrazkach z życia (1975) – historię ucieczki z domu nastolatki podążającej za muzycznym idolem, oraz współreżyserując – z Jerzym Domaradzkim i Pawłem Kędzierskim – Zdjęcia próbne (1976), interesującą opowieść o parze młodych ludzi usiłujących zagrać w filmie, a także realizując samodzielnie dwa współczesne dramaty psychologiczne dla telewizji: Niedzielne dzieci (1976), w których poruszyła problem adopcji, i Coś za coś (1977) – wnikliwe studium małżeństwa bezdzietnego z wyboru.

Aktorzy prowincjonalni (Wielki Jantar w Koszalinie, nagroda FIPRESCI w Cannes), przenikliwa opowieść o prowincjonalnym zespole teatralnym przygotowującym wystawienie Wyzwolenia Stanisława Wyspiańskiego pod kierunkiem znanego reżysera ze stolicy, to bez wątpienia jeden z najciekawszych debiutów w dziejach polskiej kinematografii, który stał się zarazem czołowym dokonaniem niezwykle prężnego na przełomie lat 70. i 80. kina moralnego niepokoju. Jego twórcy, często stosując popularną figurę retoryczną – pars pro toto – starali się wiarygodnie opowiadać o polskiej rzeczywistości tamtych lat. Dla widzów było jasne, że film Aktorzy prowincjonalni nie jest poświęcony wyłącznie lokalnym komediantom, a Wodzirej (1977) Feliksa Falka – inny sztandarowy tytuł tego kierunku – analizie rodzimego życia estradowego. Kolejny film Agnieszki Holland – Gorączka (1980; Złote Lwy w Gdańsku, Srebrny Niedźwiedź dla Barbary Grabowskiej za główną rolę kobiecą w Berlinie, 1981) to efektowna ekranizacja Dziejów jednego pocisku Andrzeja Struga. Rewolucja 1905 roku. W konspiracyjnej pracowni powstaje bomba. Na każdego, kto się z nią zetknie, spadnie nieszczęście... I następny film – telewizyjna Kobieta samotna (1981; Nagroda Specjalna oraz laury aktorskie dla Marii Chwalibóg i Bogusława Lindy w Gdyni 1988) – zmiana epoki, ale nie zmiana nastroju, coraz bardziej przygnębiającego. Ta opowieść o uczuciu dwojga odtrąconych i boleśnie doświadczonych przez los ludzi – samotnie wychowującej dziecko listonoszki i młodego rencisty – to jeden z najczarniejszych obrazów życia w socjalistycznej Polsce.

Stan wojenny zastał reżyserkę za granicą. Postanowiła tam zostać, co spowodowało, że władze wojskowe uznały ją za wroga socjalistycznej ojczyzny. Kolejne filmy zaczęła więc realizować na obczyźnie: w Niemczech – Gorzkie żniwa (1985), we Francji – Zabić księdza (1988), Europa, Europa (1990), Olivier, Olivier (1991), Całkowite zaćmienie (1995), w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (często w koprodukcji z kinematografiami zachodnimi) – Tajemniczy ogród (1993), Plac Waszyngtona (1997), Trzeci cud (1999), Strzał w serce (2001), Julia wraca do domu (2002), Kopia mistrza (2005). Holland jest ponadto autorką wielu odcinków popularnych amerykańskich seriali telewizyjnych, m.in. The Wire, Cold Case, Treme. Dla rodzimej kinematografii nakręciła w 2009 roku, razem z córką Kasią Adamik – w koprodukcji z kinematografią czeską, słowacką i węgierską – „prawdziwą historię Janosika”, a dwa lata wcześniej – tym razem wspólnie z córką, siostrą Magdaleną Łazarkiewicz i Borysem Lankoszem – udany współczesny serial polityczny Ekipa. W ciemności (2011), zrealizowana w koprodukcji polsko-kanadyjsko-niemieckiej dramatyczna opowieść o lwowiaku pomagającym się ukrywać w kanałach grupie Żydów z getta, przyniosła jej lawinę prestiżowych nagród (m.in. w Gdyni, Mar del Plata, Valladolid), z oscarową nominacją na czele (2012). Holland jest również autorką scenariuszy, które na ekran przenieśli inni twórcy, m.in. Anny (1987), amerykańskiego filmu Yurka Bogayevicza, oraz Korczaka (1990) Andrzeja Wajdy. Jako aktorka zagrała m.in. w Bliźnie (1976) Krzysztofa Kieślowskiego i Przesłuchaniu (1982) Ryszarda Bugajskiego.

Odznaczona Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2011) oraz Złotym Medalem  Zasłużony Kulturze – Gloria Artis (2008), laureatka nagrody za całokształt twórczości na festiwalu w Las Vegas (1999), specjalnego Orła za „realizację twórczej drogi artystycznej, najpierw w Polsce, a potem za granicą kraju" (2002), Super Wiktora za całokształt osiągnięć (2008), Nagrody Wolności im. Jana Karskiego (2012), Medalu Polskiej Akademii Nauk im. Tadeusza Kotarbińskiego (2013), Medalu Świętego Jerzego, przyznawanego przez redakcję „Tygodnika Powszechnego” za „duchowy niepokój i szukanie dla niego wyrazu artystycznego” (2013), oraz wielu innych prestiżowych laurów.

Jerzy Armata