Akademia polskiego filmu

„Posługuję się przemianą wyglądu. Nie mówię już o przemianie i charakterystyce wewnętrznej, której szukam zawsze. Próbuję, na przykład, szukać: jak człowiek, którego mam grać, chodzi, jak mówi. Próbuję każdemu (na swój użytek, bo widz może nie zauważyć) wynaleźć indywidualny sposób mówienia. Bardzo to lubię” – wyznaje aktor w swej książce Zapasowe maski (2009).

Urodził się 13 września 1934 roku w Warszawie – zmarł 14 lipca 2009 roku w Warszawie. Studiował na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej (1951-1952); absolwent Wydziału Aktorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie (1956). Grał w stołecznych teatrach: Młodej Warszawy i Klasycznym (1956-1959), Współczesnym (1959-1966 i 1993-2000), Dramatycznym (1966-1983, 1986-1990), Powszechnym (1983-1987, od 2000), Polskim (1990-1993). Zajmował się także reżyserią teatralną oraz pracą pedagogiczną.

Wystąpił w blisko osiemdziesięciu filmach fabularnych i serialach telewizyjnych, w ponad trzydziestu – dokumentalnych i animowanych – pełnił funkcję lektora lub recytował wiersze. Pierwszym serialem, w którym zagrał, była Stawka większa niż życie (1968), pierwszym filmem kinowym – Wiano (1963) Jana Łomnickiego, zaś pierwsze znakomite recenzje otrzymał za rolę docenta w telewizyjnym średnim metrażu – Za ścianą (1971) Krzysztofa Zanussiego, w którym partnerował Mai Komorowskiej. Docenta zagrał także w debiutanckim filmie Edwarda Żebrowskiego Ocalenie (1972), znów w duecie z Mają Komorowską. Ten stopień naukowy przylgnął do niego na dłużej, a rola cynicznego docenta konfrontującego swą postawę z młodym, idealistycznie nastawionym – do życia i pracy – asystentem w Barwach ochronnych (1976) Zanussiego przyniosła mu nagrodę na gdańskim festiwalu (1977). Podobnie jak rola Tomasza Berga, bohatera Życia jako śmiertelnej choroby przenoszonej drogą płciową (2000) Zanussiego, którą uhonorowano także statuetką Orła (2001) oraz laurem na festiwalu w Santa Monica (2001). Tomasz Berg, sześćdziesięcioletni lekarz, dowiaduje się, że jest chory na raka. Zamierza walczyć. Kiedy okazuje się, że ze śmiercią nie wygra, postanawia się z nią pogodzić. Jak żyć, jak przygotować się do śmierci, jak odnaleźć Boga – te podstawowe pytania stawia film Zanussiego. Nie jest to tylko opowieść o umieraniu, ale o nawróceniu, o odzyskaniu nadziei oraz wiary. Także o samotności.

Zapasiewicz był ulubionym aktorem Zanussiego. Reżyser nie obsadzał go wyłącznie w rolach „docentów”, w Z dalekiego kraju (1981) wcielił się w Mieczysława Kotlarczyka, twórcę Teatru Rapsodycznego, a w Roku spokojnego słońca (1984) w… ubeka. Interesujące kreacje stworzył także w filmach Andrzeja Wajdy: Kesslera w ekranizacji Reymontowskiej Ziemi obiecanej (1974), a nade wszystko – znanego reportera, któremu nagle grunt usuwa się spod nóg, zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym, w Bez znieczulenia (1976). Postacią z tego samego pnia jest ambasador z Persony non grata (2005) Zanussiego – człowiek z zasadami w świecie bez zasad, z zasadami, co nie znaczy, że bez wad.

Zapasiewicz był aktorem wszechstronnym, dobrze czuł się w kinie współczesnym, ale i w opowieściach sięgających w przeszłość stworzył wiele niezapomnianych kreacji, czego dowodem m.in. rola króla Jana II Kazimierza w Mazepie Juliusza Słowackiego, przeniesionej w 1975 roku na ekran przez Gustawa Holoubka, Jana Józefa Tyssowskiego, przywódcy powstania krakowskiego z 1946 roku, w Pasji (1977) Stanisława Różewicza czy doktora Wiktora Lewena, przedwojennego komunisty w Matce Królów (1982) Janusza Zaorskiego.

„Od strony czysto profesjonalnej, poza jak najwszechstronniejszym opanowaniem warsztatu, obowiązkiem aktora jest wyzbycie się kokieterii, wszelkiej skłonności do ekshibicjonizmu i obrona na scenie i ekranie  każdej postawy ludzkiej” – wyznał na łamach miesięcznika „Teatr” (1987).

W 1999 roku Krystyna Piaseczna zrealizowała dokument Zbigniew Zapasiewicz, a dziesięć lat później sam aktor wydał książkę Zapasowe maski.     

Jerzy Armata