Akademia polskiego filmu

Reżyser filmowy, teatralny i telewizyjny, scenarzysta, publicysta, pedagog. Urodził się 16 lutego 1929 roku w Szopienicach. Absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi (1955). Po pierwszym roku studiów został asystentem w katedrze literatury u prof. Reginy Dreyer i dramaturgii filmowej u prof. Aleksandra Jackiewicza. Po ukończeniu szkoły pracował jako asystent Andrzeja Wajdy przy realizacji Pokolenia (1954), a następnie był II reżyserem Kanału (1956).

Samodzielnie zadebiutował Krzyżem Walecznych (1958; Syrenka Warszawska), pełnometrażowym filmem fabularnym składającym się z trzech nowel, rozgrywających się w wojennej lub tużpowojennej rzeczywistości. Ten tytuł stał się jednym z ważniejszych dokonań Polskiej Szkoły Filmowej, ale nie jej głównego nurtu (Wajda, Andrzej Munk), lecz bocznego, osobistego, skupionego bardziej na zwykłym człowieku niż wielkiej historii. Tematykę wojenną kontynuował w nakręconych trzy lata później Ludziach z pociągu (nagroda w Locarno), wnikliwym studium psychologicznym społeczeństwa polskiego czasu okupacji, którego reprezentatywny przekrój stanowili pasażerowie zatrzymanego przez hitlerowców pociągu, poddani dramatycznej próbie człowieczeństwa. Z Wajdowskim Popiołem i diamentem koresponduje Nikt nie woła (1960), pełna poezji i nostalgii, rozgrywająca się tuż po wyzwoleniu historia młodego mężczyzny, który na Ziemiach Zachodnich stara się szukać schronienia przed konsekwencjami wojny, chcąc rozpocząć życie od nowa. W 1963 roku zrealizował rozgrywające się także tuż po wojnie w prowincjonalnym miasteczku, frapujące Milczenie. Oto młody chłopak, nielubiany przez mieszkańców ze względu na swą „inność", zostaje oskarżony o zamach na życie proboszcza. Chociaż nie ma niepodważalnych dowodów jego winy, miejscowa społeczność już wydała wyrok. W nakręconym trzy lata później oryginalnym filmie Ktokolwiek wie... pokazuje – w dość niekonwencjonalnej, nowofalowej formie – dziennikarskie śledztwo w sprawie nagłego zaginięcia młodej dziewczyny. Do Szkoły Polskiej nawiązał Kutz jeszcze po latach, realizując w 1993 roku Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza, w którym przedstawił dalsze losy bohatera Scherzo alla polacca, pierwszej noweli słynnej Eroiki Munka. Stołeczny cwaniaczek, który wskutek zbiegu okoliczności wziął udział w powstaniu warszawskim, teraz – po latach wypełnionych robieniem licznych, nie zawsze czystych interesów – wiedzie na prowincji spokojne życie emeryta. Ogólnie szanowany, postrzegany jako człowiek spoza układów, niespodziewanie staje się idealnym kandydatem na nowego burmistrza...

Największe uznanie przyniosły jednak Kutzowi utrzymane w balladowej poetyce, pełne liryzmu i plastycznego uroku filmy śląskie (w latach 1972-1976 kierował Zespołem Filmowym „Silesia”): rozgrywająca się w roku 1920 Sól ziemi czarnej (1969; nagrody w Grenoble i Łagowie), osadzona w latach trzydziestych Perła w koronie (1971; nagrody w Panamie, Mediolanie, Antwerpii i Łagowie) i Paciorki jednego różańca (1979; Złote Lwy w Gdańsku, nagrody w Karlowych Warach, Sao Paulo, Figueira da Foz), przejmująca opowieść o starym śląskim małżeństwie zmuszonym do przeprowadzki, a także swoiste suplementy do słynnego tryptyku – Na straży swej stać będę (1983), Zawrócony (1994; Złote Lwy w Gdyni, nagrody w Berlinie, Moskwie, Utrechcie) oraz Śmierć jak kromka chleba (1994; nagrody w Gdyni i Łagowie, Syrenka Warszawska), próba zrekonstruowania, w formie patetycznego fresku, najtragiczniejszego wydarzenia stanu wojennego: zmasowanego ataku oddziałów ZOMO i wojska na strajkujących górników kopalni Wujek.

Dużym powodzeniem cieszył się w kinach Pułkownik Kwiatkowski (1995; nagroda w Łagowie, Złota Kaczka, Złota Taśma), błyskotliwa opowieść o lekarzu, który wcielił się w skórę ubeckiego pułkownika, by zrobić nieco porządku w zsowietyzowanej powojennej polskiej rzeczywistości, a w telewizji – Sława i chwała (1997), serialowa ekranizacji słynnej, choć nieco zapomnianej, książki Jarosława Iwaszkiewicza.

Jest także cenionym pedagogiem: w latach 1979-1982 pracował na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego, w 1986 podjął pracę na Wydziale Reżyserii krakowskiej PWST. W 1981 roku został prezesem Śląskiego Towarzystwa Filmowego, które współtworzył. W latach 1990-1991 kierował krakowskim oddziałem Telewizji Polskiej. W latach 1997-2007 i ponownie od roku 2011 jest senatorem RP, w kadencji 2001-2005 pełnił funkcję wicemarszałka Senatu, a w latach 2007-2011 był posłem na Sejm RP. Laureat Wiktora dla wybitnej osobowości telewizyjnej (1992), Nagrody im. Konrada Swinarskiego za całokształt twórczości telewizyjnej (1993), Orła za osiągnięcia życia (2004), Platynowych Lwów za całokształt twórczości filmowej (2009) oraz wielu innych prestiżowych nagród i wyróżnień.

Jerzy Armata