Akademia polskiego filmu

Zespół Filmowy „X” istniał tylko 12 lat, ale należy do najsłynniejszych i najważniejszych polskich ośrodków produkcyjnych w historii kina powojennego. „X”, obok Zespołu „Tor”, odegrał kluczową rolę w kształtowaniu i rozwoju formacji reżyserów, zwanej kinem moralnego niepokoju.

 Zespół rozpoczął działalność na początku 1972 roku. Po wydarzeniach marcowych 1968 dotychczas istniejące Zespoły Filmowe zawieszono, a nowym znacznie ograniczono prerogatywy i samodzielność. Widmo kryzysu produkcji spowodowało, że nowej generacji Zespołów Filmowych (były one bowiem kadencyjne) przywrócono część uprawnień, głównie produkcyjnych. Wtedy także powstał Zespół Filmowy „X”, którego kierownikiem artystycznym został Andrzej Wajda, a szefem produkcji Barbara Pec-Ślesicka. Funkcję kierowników literackich pełnili Konstanty Puzyna (1972-1973) i Bolesław Michałek (1973-1983). „Chciałem działać nie tylko jako reżyser, ale również stworzyć wokół siebie jakąś grupę ludzi. Oczywiście miałem wtedy bardzo przewrócone w głowie i byłem przekonany, że w momencie, kiedy stworzę zespół, większość najciekawszych i najambitniejszych reżyserów przyjdzie do mnie” – wspominał Andrzej Wajda.

Zespół „X” zrealizował 44 filmy pełnometrażowe i 35 filmów telewizyjnych: m.in. Przesłuchanie Ryszarda Bugajskiego, Był jazz i Wodzireja Feliska Falka, Aktorów prowincjonalnych, Gorączkę i Kobietę samotną Agnieszki Holland, Wielki bieg Jerzego Domaradzkiego, Pokój z widokiem na morze, Partitę na instrument drewniany, Dziecinne pytania i Matkę Królów Janusza Zaorskiego, Stan wewnętrzny Krzysztofa Tchórzewskiego, Indeks, Głosy i Kung-fu Janusza Kijowskiego, Olimpiadę 40 Andrzeja Kotkowskiego, Ćmę Tomasza Zygadły, Wierną rzekę Tadeusza Chmielewskiego, a także Diabła Andrzeja Żuławskiego. Wiele z nich zostało na kilka lat odłożonych na tzw. półki. Za symboliczny koniec komunizmu w kinematografii przyjęło się uważać premierę Przesłuchania w grudniu 1989 roku. W „X” powstały tak znane tytuły z nurtu kina gatunkowego, jak Sprawa Gorgonowej Janusza Majewskiego i Motylem jestem, czyli romans 40-latka Jerzego Gruzy.

 Sam Wajda zrealizował w „X” takie filmy, jak Wesele, Bez znieczulenia,  nominowane do Oscara Ziemię obiecaną i Panny z Wilka, Smugę cienia, Dyrygenta, Człowieka z marmuru i nagrodzonego w Cannes Człowieka z żelaza. W „X” powstały także słynne seriale telewizyjne, m.in. Jan Serce Radosława Piwowarskiego i Czterdziestolatek Jerzego Gruzy. 

Po latach Feliks Falk wspominał fenomen Zespołu, starając się określić ducha tej instytucji: „W X-ie była duża poczekalnia, gdzie siedziała sekretarka. Ludzie tam przychodzili, siadało się, rozmawiało i było przyjemnie. Myślę, że zespół powinien być także do tego. Nie tylko do załatwiania spraw urzędowych, ale po to, żeby wypić kawę, spotkać się, pogadać. Taki rodzaj kawiarni. Miejsce, dokąd się przychodzi dla wymiany myśli, a niekoniecznie z konkretną sprawą. Zespół Wajdy oczywiście do końca tej funkcji nie spełniał, ale spełniał ją w nieporównanie większym stopniu niż inne. Najważniejsze były naturalnie spotkania, na których wszyscy razem analizowaliśmy kolejne scenariusze, łącznie ze scenariuszami Wajdy – «Dyrygenta» na przykład”. Jak ocenia Marcin Adamczak, „w przypadku Wajdy, wciąż rewidującego język swojego kina, spotkanie z młodymi twórcami zdawało się tworzyć unikalną szansę zarówno odświeżenia estetyki («Bez znieczulenia» zrealizowane w duchu kina moralnego niepokoju), jak i przede wszystkim uchwycenia na nowo pulsu współczesności”.

Pod koniec 1982 i na początku 1983 roku z inicjatywy organizacji partyjnej przy Przedsiębiorstwie Realizacji Filmów „Zespoły Filmowe” doszło do weryfikacji istniejących jednostek. Zespołowi „X” zarzucono działalność opozycyjną. Dyrektor Przedsiębiorstwa wysłał wypowiedzenie pracy w charakterze członków kierownictwa Wajdzie, Pec-Ślesickiej, Michałkowi. Zespół został rozwiązany 1 maja 1983 roku.

Anna Wróblewska