Akademia polskiego filmu

„Kadr” jest jednym z najważniejszych i najdłużej działających producentów polskich filmów fabularnych. Jego początki sięgają roku 1955, kiedy to powstały Zespoły Filmowe – oryginalna polska forma organizacji produkcji filmowej, zapewniająca twórcom, mimo cenzury i ograniczeń w podejmowaniu strategicznych decyzji produkcyjnych, pewną dawkę swobody twórczej. Razem z „Kadrem” powstały inne Zespoły: „Iluzjon”, „Rytm”, „Start”, „Studio”, „Syrena”; w 1956 roku „Droga”, a w 1957 – „Kamera”. „Kadr” jako jedyny z założonych wówczas Zespołów Filmowych dotrwał do dnia dzisiejszego, mimo zawieszenia w 1968 roku na skutek wydarzeń marcowych i mimo innych dziejowych zawirowań oraz kryzysów.

Zespoły Filmowe trwale zmieniły obraz polskiego kina – ich powstanie w sposób pierwszorzędny przyczyniło się do rozwoju kinematografii, w tym m.in. do rozkwitu nurtu zwanego Polską Szkołą Filmową. Szczególną rolę w narodzinach i umocnieniu tego nurtu odegrał właśnie „Kadr”.

W warunkach PRL-u funkcja producenta filmowego była zupełnie inna niż obecnie. Zespół zawierał umowy na opracowanie nowel, pisanie scenariuszy, potem zaakceptowane teksty kierował do zaopiniowania Komisji Ocen Scenariuszy i szefa kinematografii. Jeśli projekt zyskał akceptację, Zespół dobierał ekipę realizacyjną i rozpoczynał produkcję filmu, nadzorując ją pod kątem artystycznym, produkcyjnym i finansowym. Tradycyjne kierownictwo Zespołów Filmowych składało się z szefa – kierownika artystycznego, szefa produkcji i kierownika literackiego. Zespół skupiał reżyserów i innych twórców filmowych, jego zadaniem było także sprawowanie opieki nad debiutantami.

Pierwszym kierownikiem artystycznym „Kadru″ był Jerzy Kawalerowicz, który objął to stanowisko w 1955 roku i piastował je do śmierci w 2007 roku. Jego następcami zostali: Jerzy Kapuściński (2008-2011), Łukasz Barczyk (2011-2015) i Filip Bajon (od 2015). Również wśród kierowników literackich nie brakowało wielkich nazwisk. Funkcję tę sprawowali kolejno: Krzysztof Teodor Toeplitz (1955-1957), Tadeusz Konwicki (1957-1968), Ryszard Kosiński (1972-1977), Aleksander J. Wieczorkowski (1977-1978), Jerzy Bajdor (1979-1980). Szefami produkcji (zastępcami dyrektora) byli kolejno: Ludwik Hager (1956-1968), Edward Zajiček (1972-1974), Jerzy Laskowski (1974-1989), Zygmunt Król (1989-1991), Henryk Czepek (1991-2009), Wojciech Kabarowski (2009-2012), Jolanta Tobota (2012-2015), Dariusz Sidor (od 2015 roku).

„Powstanie Zespołów Filmowych jako pewnej formy samorządu naszego środowiska, było wydarzeniem ogromnej wagi, ale dopiero narodziny «Kadru» dały nam, najmłodszym wówczas reżyserom, nadzieję, że to będzie nasz zespół – wspominał Andrzej Wajda. – (...) Konwicki, Munk, Stawiński, staliśmy się natychmiast członkami  «Kadru», wiedząc, że talent i umiejętności reżyserskie Jerzego Kawalerowicza są nam znacznie bliższe niż starszych, przedwojennych reżyserów”.

Żaden inny Zespół aż w takim stopniu jak „Kadr” nie wpłynął na rozwój zjawiska zwanego Polską Szkołą Filmową, które de facto utorowało drogę naszemu kinu na ekrany światowe. Do filmów tych zalicza się takie tytuły, jak Kanał, Popiół i diament, Lotną Andrzeja Wajdy, Eroikę Andrzeja Munka, Krzyż walecznych i Nikt nie woła Kazimierza Kutza, Pociąg Jerzego Kawalerowicza, Ostatni dzień lata i Zaduszki Tadeusza Konwickiego. W pierwszej dekadzie istnienia Zespołu obok dzieł Polskiej Szkoły  powstawały filmy obyczajowe, jak Do widzenia, do jutra Janusza Morgensterna, Niewinni czarodzieje Andrzeja Wajdy, Smarkula Leonarda Buczkowskiego. Do historii polskiej animacji przeszedł film Waleriana Borowczyka i Jana Lenicy Był sobie raz.

Do roku 1968 powstawały w „Kadrze” 3-4 filmy rocznie. Zrealizowana w 1961 roku Matka Joanna od Aniołów przyniosła Jerzemu Kawalerowiczowi Srebrną Palmę w Cannes. W latach 60. powstały w Zespole jeszcze tak znane filmy, jak m.in. Ludzie z pociągu Kazimierza Kutza, Samson Andrzeja Wajdy, Zaduszki i Salto Tadeusza Konwickiego. Wyprodukowany z rozmachem, a jednocześnie z dużą dyscypliną artystyczną Faraon Jerzego Kawalerowicza był jedną z pierwszych superprodukcji – adaptacji arcydzieł polskiej literatury. Film dostał nominację do Oscara, podobnie jak inna superprodukcja Zespołu: Noce i dnie Jerzego Antczaka, jeden z ulubionych filmów polskiej widowni.

Po reaktywacji Zespołu w 1972 roku, poprzez całe lata 80. aż do kryzysu lat 90., Jerzy Kawalerowicz prowadził politykę maksymalnej otwartości wobec pomysłów, scenariuszy i oczekiwań widowni. Hołdując tradycji starannych prac literackich, wyszukiwał scenariusze, powieści, miesiącami czy wręcz latami pracował z twórcami nad tekstem. Filmy „Kadru” cechował profesjonalizm realizacyjny i doskonały poziom aktorstwa.

Z „Kadrem” współpracowali w latach 70. i 80. m.in. Barbara Sass (Debiutantka, Krzyk, Dziewczęta z Nowolipek), Kazimierz Kutz (Paciorki jednego różańca), Ryszard Czekała (Zofia), Tadeusz Chmielewski (Wiosna, panie sierżancie) czy Sylwester Chęciński (Wielki Szu) i Mirosław Bork (Konsul). Zespół realizował zarówno filmy autorskie, ale równie chętnie zajmował się kinem gatunkowym. To właśnie Kawalerowicz odkrył Juliusza Machulskiego, który tutaj  nakręcił swoje najsłynniejsze filmy – Vabank, Vabank II, Seksmisję i Kingsajz. Sam Kawalerowicz zrealizował w „Kadrze” tak znane filmy, jak Śmierć prezydenta i Austeria. Osobnym wątkiem w historii Zespołu są realizacje najsłynniejszych polskich seriali, jak Noce i dnie Antczaka, Chłopi Jana Rybkowskiego, druga seria Domu Jana Łomnickiego, 07 zgłoś się Krzysztofa Szmagiera, aż do Modrzejewskiej Łomnickiego w 1990 roku. Nie ma Zespołu Filmowego równie zasłużonego w dziedzinie filmu i seriali dla dzieci i młodzieży. W „Kadrze” powstały takie tytuły, jak m.in. Niewiarygodne przygody Marka Piegusa Mieczysława Waśkowskiego, Bułeczka, Inna, ESD Anny Sokołowskiej, Rodzina Leśniewskich Janusza Łęskiego, Szaleństwa panny Ewy Kazimierza Tarnasa, Pierścień i róża Jerzego Gruzy.

Prawdziwą niezależność Zespoły Filmowe, w tym także „Kadr”, zyskały po 1989 roku, stając się tzw. Instytucjami Filmowymi. Już jako Studia Filmowe, współpracujące ze sobą, ale będące osobnymi bytami, podlegały Komitetowi Kinematografii. Kryzys tematyczny, finansowy i realizacyjny lat 90. nie ominął także „Kadru”. Po przełomie 89 roku produkcja filmowa drastycznie zmalała. Powstało jednakże kilka filmów, które należą dzisiaj do klasyki tego okresu: Jeszcze tylko ten las, Wielka wsypa i Szczur Łomnickiego. W 2001 roku Jerzy Kawalerowicz zrealizował swój ostatni film – Quo vadis, który obejrzało ponad 4,3 mln widzów.

Nowa era „Kadru” rozpoczęła się w 2008 roku, kiedy funkcję szefa artystycznego objął Jerzy Kapuściński. Odwołując się do tradycji poważnej i odpowiedzialnej pracy nad tekstem, a także stawiając na debiutantów, w ciągu zaledwie kilku lat przywrócił Studiu dawną świetność. Za jego kadencji powstały tak znane i popularne filmy, jak Rewers Borysa Lankosza, Baby są jakieś inne Marka Koterskiego, Jesteś Bogiem Leszka Dawida, Sala samobójców Jana Komasy. W ostatnich latach w „Kadrze” powstały również takie filmy z nurtu kina artystycznego, jak Hiszpanka Łukasza Barczyka i Sąsiady Grzegorza Królikiewicza.

Studio Filmowe „Kadr” jako pierwszy producent filmowy zaangażowało się w proces cyfryzacji i rekonstrukcji arcydzieł polskiego kina, począwszy od tytułów Polskiej Szkoły Filmowej aż po komedie Juliusza Machulskiego. 4 października 2011 roku Studio przekształcone zostało przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego w państwową instytucję kultury. W skład instytucji weszły dwa dawne Studia: Studio Filmowe „Kadr″ i Studio Filmowe „Oko″.

Anna Wróblewska