Akademia polskiego filmu

Maj 1945 roku, pierwszy dzień po zwycięstwie. Młodzi akowcy: Maciek, Andrzej i Drewnowski, otrzymują rozkaz zastrzelenia Szczuki, sekretarza PPR, który ma wizytować miasto. Z zasadzki ostrzeliwują wojskowy gazik, ale od ich kul padają przypadkowi robotnicy, a Szczuka bezpiecznie dociera do celu.

Wieczorem w hotelu Monopol trwają przygotowania do uroczystego bankietu z okazji zakończenia wojny. Maciek z Andrzejem wskrzeszają w barze pamięć o poległych kolegach z konspiracji. Chełmicki poznaje barmankę Krystynę, ale zanim spędzi z nią miłosną noc, otrzymuje ponowny rozkaz zabicia Szczuki przekazany mu przez Andrzeja. Obaj podają w wątpliwość jego sens, ale przysięga wojskowa rozwiewa wahania Maćka. Drewnowski, który został mianowany sekretarzem osobistym prezydenta miasta, upija się jeszcze przed rozpoczęciem uroczystego bankietu i wywołuje skandal. Ostatnie godziny przed świtem Maciek spędza z Krystyną. Obiecuje dziewczynie – w imię ich miłości – zerwanie z konspiracją i powrót do normalnego życia. Szczuka otrzymuje informację, że jego syn został złapany w akowskim oddziale Wilka. Opuszcza bal, samotnie zmierzając do budynku UB. Jego śladem podąża Maciek. Śmiertelne kule trafiają sekretarza w momencie, gdy w niebo strzelają pierwsze race na cześć zwycięstwa. Wracając, Maciek napotyka wojskowy patrol. Nie reaguje na wołania żołnierzy, którzy zaczynają strzelać. Trafiony chłopak umiera na miejskim wysypisku śmieci. W Monopolu pary zaczynają poloneza.

Najbardziej znany za granicą polski film zaliczany do światowej klasyki, nawiązujący konstrukcją postaci bohatera i symboliką obrazu do tradycji wielkich romantyków. Najwybitniejsze dzieło Polskiej Szkoły Filmowej po raz pierwszy podejmujące problem wyborów moralnych żołnierzy Armii Krajowej po zakończeniu wojny.

Jan Słodowski, Leksykon polskich filmów fabularnych, Warszawa 1996