Akademia polskiego filmu

Drogie Czytelniczki, drodzy Czytelnicy,

zagadnienie narracji leży w samym centrum refleksji nad naturą przekazu filmowego: trudno mówić o filmie, nie odnosząc się zarazem do kwestii opowiadania czy sposobu, w jaki się opowiada. Dlatego pytanie o polską specyfikę narracji filmowej wymaga w gruncie rzeczy spojrzenia – choćby potencjalnego – na kino polskie jako całość, jako fenomen co prawda wewnętrznie zmienny, ale jednak taki, w którym można się dopatrzyć pewnych trendów, prawidłowości czy choćby zjawisk charakterystycznych. Spojrzenie takie jest z kolei zawsze niełatwe, wymaga bowiem historycznego, politycznego i geograficznego rozmachu, a zarazem dyscypliny, pozwalającej utrzymać w ryzach złożone kwestie badawcze.

Autorki i autorzy poświęconego narracji filmowej numeru „Pleografu” owocnie podejmują to wyzwanie. Punktem wyjścia numeru jest wywiad z Jackiem Ostaszewskim, w którym autor Historii narracji filmowej snuje szeroko zakrojoną refleksję nad „narracyjną” historią kina polskiego od czasów międzywojennych po dokonania ostatnich lat. Powracającym w rozmowie wątkiem jest pozycja kina polskiego na tle kinematografii światowej i ten – poniekąd kłopotliwy – problem pojawia się również w drugim z proponowanych Czytelnikom artykułów, Swojskie mózgotrzepy i przaśne atrakcje. Postklasyczne tendencje w kinie polskim autorstwa Barbary Szczekały. „Kłopotliwość” jest tutaj wynikiem tyleż konieczności wyróżniania „narodowych” tendencji narracyjnych, co potrzeby ich wartościowania w stosunku do dokonań zagranicznych twórców. Szczekała kreśli bardzo przekonującą mapę „tendencji postklasycznych” w polskim kinie, wyróżniając przy tym pięć zjawisk, takich jak między innymi polskie wersje filmów sieciowych czy mind-game films; ale także choćby „postklasyczną intermedialność”, rozumianą jako manifestowana w ramach przekazu filmowego zdolność kina do zauważania i problematyzowania przemian krajobrazu medialnego, w ramach którego kino jest już tylko jednym z wielu mediów snujących audiowizualne narracje o otaczającym nas świecie.

Na szczególną uwagę wobec problemu narracji filmowej w jego szerokim i współczesnym rozumieniu zasługuje też artykuł Marty Stańczyk Fałdy czasoprzestrzenne. Ucieleśnianie narracji we współczesnym kinie polskim, w którym rodzima kinematografia badana jest pod kątem tendencji do rozluźniania narracyjnej koherencji na rzecz silnego, cielesnego zaangażowania widza w przekaz. Film, w takim rozumieniu, staje się nie tyle porządkującą opowieścią o rzeczywistości i jej adekwatną, w oczach widza, reprezentacją, co psychosomatycznym eksperymentem, doświadczeniem, w którym bierze udział odbiorca. Znamienny wydaje się przy tym fakt, że jako modelowy przykład takiego dzieła filmowego analizuje Stańczyk Monument Jagody Szelc (2018), bowiem twórczość Szelc stanowi także obiekt zainteresowania Barbary Szczekały i Jacka Ostaszewskiego, wskazywana jako przykład istotnych przemian i nowych tendencji w obszarze współczesnego kina polskiego.

Bardziej historyczną perspektywę w prezentowanym numerze „Pleografu” otwiera artykuł Rafała Koschanego Powroty (do) Lewickiego, czyli co nam zostało z analityki filmowej?, wspominający działalność Bolesława Lewickiego, jednego z założycieli akademickiego filmoznawstwa w Polsce. Przywołując istotne dla wielu narratologicznych rozważań wyobrażenie filmu jako poddającego się drobiazgowemu rozbiorowi tekstu, Koschany szczegółowo omawia proponowaną przez Lewickiego metodę analizy oraz jej znaczenie wobec historycznych i współczesnych praktyk badawczych i kinofilskich. Z kolei artykuł Agnieszki Polanowskiej Zadąć w złoty róg. Zderzenie dwóch strategii narracyjnych kina biograficznego na przykładzie scenariusza niezrealizowanego filmu o Stanisławie Wyspiańskim jest refleksją o tym, co się w historii polskiego kina nie zdarzyło (choć zdarzyć mogło): o przemianie i odświeżeniu formuły filmu biograficznego poświęconego postaci artysty. Fascynujący obraz losów pisanego przez Tadeusza Kwiatkowskiego scenariusza, którego realizacji chciał się podjąć Wojciech Jerzy Has, umożliwia wgląd w funkcjonowanie ówczesnej machiny produkcyjnej, jest też jednak szczególną, autorską interpretacją historii polskiego kina. Gdyby duetowi Kwiatkowski–Has udało się doprowadzić do realizacji filmu, mógłby on, zdaniem Polanowskiej, stać się dla nas tym, czym dla kinematografii radzieckiej był Andriej Rublow (1966) – propozycją biografii artysty rozumianej nie jako konwencjonalna narracja o jego życiu i czasach, lecz jako odkrywczy formalnie zapis relacji twórcy ze sztuką.

Przełamanie klasycznej konwencji narracyjnej filmu biograficznego mogłoby także stanowić motywację do autorefleksywnego wykorzystania kinowego medium. Właśnie takiej narracji poświęcony jest ostatni z podejmujących temat przewodni tego numeru „Pleografu” tekst – Autotematyczny wykład o historii. O „Epilogu norymberskim” Jerzego Antczaka autorstwa Pawła Bilińskiego. Biliński wpisuje film z 1970 roku w szerszy kontekst modernistycznego kina tego okresu, wskazując na „wielopłaszczyznowy autotematyzm” utworu Antczaka, w którym narracja jest „nieustannie podkreślana”. Inaczej niż w przypadku niezrealizowanego projektu biografii Wyspiańskiego, Epilog norymberski owocnie przełamuje tradycję kina historycznego, skłaniając widza do refleksji tyleż nad zdarzeniami, co i nad sposobem, w jaki je pamiętamy i przepracowujemy.

W jesiennym numerze „Pleografu” polecamy również teksty popularyzatorskie spoza głównego tematu numeru. W dziale „Z perspektywy” prezentujemy artykuły Alicji Helman Strategie przetrwania, snujący refleksję na temat postaw i wyborów bohaterów Popiołu i diamentu (1958), Roku pierwszego (1960) i Pierścionka z orłem w koronie (1992), oraz Joanny Najbor Na przykład brak czułości. Kilka tez o krajobrazowaniu wsi polskiej, w którym autorka dokonuje wstępnego zmapowania sposobów przedstawiania wsi we współczesnym polskim kinie (tekst otrzymał drugą nagrodę w tegorocznym konkursie o Nagrodę im. Krzysztofa Mętraka). Klara Cykorz pięknie pisze o 39. Koszalińskim Festiwalu Debiutów Filmowych „Młodzi i Film”, otwierając tym samym nowy, mobilny cykl „Pleografu”: „Z terenu”. Na koniec serdecznie zachęcamy do lektury wywiadu, jaki Anna Taszycka przeprowadziła z dokumentalistą Marianem Marzyńskim, oraz zamykającej numer recenzji książki Michała Danielewicza Ford. Reżyser pióra Alicji Helman.

Zapraszamy do lektury!

Zespół Redakcyjny