Akademia polskiego filmu

Drogie Czytelniczki, drodzy Czytelnicy,

ogłaszając rok temu nabór tekstów do numeru o kinie najnowszym, spodziewałyśmy się analiz kina debiutantów, manifestów pokoleniowych przemian, opisów nowych zjawisk, nurtów i technik, szkiców chwytających na gorąco to, co można było zobaczyć w polskich kinach. Tymczasem artykuły, które ostatecznie złożyły się na niniejszy numer, proponują nieco inną perspektywę: nie krótkiego zrywu, ale długiego trwania, raczej przeciągłych spojrzeń w przeszłość niż utopijnych wizji przyszłości, zjawisk wprawdzie nowych, lecz – nieraz w nieoczywisty sposób – zakorzenionych w filmowych tradycjach i dyskursach PRL. W efekcie z zaproponowanych tekstów wyłania się nieco zaskakujący obraz polskiego kina najnowszego jako kina strat, widm i nawiedzeń, kina chybionych aspiracji i niewydarzonych projektów, kina nostalgicznego zapatrzenia w nie tak dawną przeszłość. Nie jest to oczywiście obraz kompletny, niemniej daje on interesujący i nieoczywisty wgląd w szczególny zbiór duchów, ech i powidoków wciąż mocno obecnych w imaginarium polskiego kina.

Numer o kinie najnowszym zaczynamy więc – nieco przewrotnie – od spojrzenia wstecz. Nasza teraźniejszość jest wciąż nawiedzana przez widma minionych czasów i wizje utraconych przyszłości, a o współczesności często umiemy mówić tylko poprzez przeszłość. Perspektywę tę wydobywa Justyna Budzik w tekście Nawiedzone czasy. Widma w najnowszym polskim kinie i fotografii, w którym pisze o powidokach architektury PRL we współczesnej kulturze wizualnej. Autorka sytuuje swoją analizę filmu Zjednoczone stany miłości (reż. Tomasz Wasilewski, 2016) oraz cykli fotograficznych poświęconych architekturze socmodernistycznych osiedli mieszkaniowych w szeroko nakreślonym kontekście teoretycznym widmontologii – od założycielskich tekstów Derridy, przez anglosaskie (Fisher, Reynolds) i lokalne (Drenda, Marzec) wykorzystania tej kategorii. Choć mniej wyeksponowane, duchologiczne echa niosą się też przez artykuł Gdzie polskie kino ma środek? O fenomenie, którego nie było Marcina Stachowicza, w którym autor pisze o współczesnych krytycznofilmowych debatach i filmowych produkcjach w perspektywie wyobrażonego czy wymarzonego „kina środka” – zjawiska, którego obecne wcielenie wyłoniło się w polskim kinie tuż po transformacji jako fenomen towarzyszący formowaniu się lokalnego modelu kapitalizmu. Oba teksty traktują o aspiracjach i nadziejach związanych ze spoglądaniem na Zachód i o ekonomicznych, politycznych i mentalnych uwarunkowaniach blokujących te aspiracje oraz ujawniających ich nieadekwatność.

Nieoczywistą perspektywę wobec kina najnowszego przyjmuje także Sebastian Smoliński, który w tekście Wiek autorów. Kino seniorów i zmierzch polskich mistrzów pisze o nowym kinie starzejących się twórców. Smoliński przygląda się późnemu stylowi dawnych mistrzów polskiego kina w kontekście cielesnych wymagań pracy na planie filmowym, umocowań instytucjonalnych i teorii kina autorskiego, a analizując filmy festiwalowe z ostatnich trzech lat, wyodrębnia cechy charakterystyczne „kina seniorów”: hiperbolę, konfesję i nostalgię. W przeszłość sięga także Sylwia Borowska-Kazimiruk, której artykuł Jak pisać o kinie? O krytycznofilmowej czujności zestawia postawy prezentowane w sporach między krytyką filmową a filmoznawstwem i filmologią w latach 70. i współcześnie. Autorka proponuje, by zamiast rozstawionym już po przeciwnych stronach figurom (...) przyjrzeć się samej szachownicy – polemiczne teksty krytyków i badaczy stają się dla niej punktem wyjścia do popatrzenia na krytykę filmową jako instancję współtworzącą filmowy dyskurs i środowisko, także za pośrednictwem form pozatekstowych.

Marcin Stachowicz w swoim artykule przywoływał film biograficzny jako przykład „środkowego” gatunku – tymczasem Anna Taszycka w tekście Filmowa biografia łódzkich awangardzistów poświęconym filmowi Kobro/Strzemiński. Opowieść fantastyczna (2018) Borysa Lankosza udowadnia, że twórczo potraktowany film biograficzny może się stać formą radykalnie niekonwencjonalną, wizualnym i narracyjnym eksperymentem, zanurzoną w dalekowschodniej filozofii surrealistyczną opowieścią z pogranicza Teatru Telewizji, dokumentu i sztuki wideo. Motyw utraconych przyszłości, który pojawił się tak wyraźnie w tekście Justyny Budzik, powraca zaś w artykule Aleksandry Okońskiej Nieistniejącemu nadać kształt oraz towarzyszącej mu rozmowie autorki z grafikiem i twórcą plakatów Kubą Sowińskim (Mój pierwszy pomysł – zostać fałszerzem), poświęconych fascynującemu projektowi zilustrowania – w duchu i stylu polskiej szkoły plakatu – trzynastu niezrealizowanych filmów opisanych w Historii niebyłej kina PRL Tadeusza Lubelskiego. Perspektywę nieziszczonych przyszłości domyka Kuba Mikurda, który w szkicu Zagadki srebrnego globu w ramach rubryki „Z warsztatu” nakreśla kilka produkcyjnych zagadek, na które natknął się podczas pracy nad filmem dokumentalnym o realizacyjnych i dystrybucyjnych perypetiach towarzyszących powstawaniu filmu Na srebrnym globie (1977/1988) Andrzeja Żuławskiego.

W ramach drugiego w tym numerze wywiadu (Święte mamuty i włochaci kamraci) Karolina Sulej rozmawia z Jakubem Żulczykiem i Magdaleną Grzebałkowską o polskim boomie na ekranizacje literatury, o różnicach między adaptacjami fikcji i reportażu oraz o wyzwaniach związanych z przetwarzaniem własnych tekstów na scenariusze dla dużego i małego ekranu. Przede wszystkim jednak jest to rozmowa o tworzeniu i przekazywaniu historii – o tożsamości opowiadacza, która na pewnym poziomie pozostaje niezależna od medium, w jakim się pracuje. Na zakończenie jak zwykle proponujemy dwie recenzje: Alicja Kosterska pisze o nagrodzonej w konkursie Polskiego Towarzystwa Badań nad Filmem i Mediami książce Ilony Copik Topografie i krajobrazy. Filmowy Śląsk (Mapowanie filmowego Śląska), a Małgorzata Jakubowska recenzuje monografię Annette Insdorf Intimations. The Cinema of Wojciech Has, której fragmenty publikowaliśmy w numerze 2/2018 naszego pisma.

Zespół Redakcyjny